Historia Shqiptare !

Shkruni qka dini per histori, vetni, msoni... ma mire se n'shkoll ko me u kan.

Moderator: AciDiuS

User avatar
qenpo
Posts: 2350
Joined: Sun May 29, 2005 9:53 am

Post by qenpo »

Ali Pashe Tepelena
Shkeputur nga "Historia e Shqipnis" e Z. Tajar Zavalani

Faqe 152

diplomatit të përsosun shoqnoheshin tek
Ali Tepelena me nji zëmer luani që nuk
dinte se ç'asht frika, dhe me nji talent
ushtarak të jashtëzakonshëm. Ambicja e tij
shtohej me suksesin, dhe kishte ditë kur
Ali Tepelena andrronte me u ba
sundimtari i pamvarun i Shqipnis dhe i nji
pjese të Greqis. Por mrapa këtij plani
madhështor nuk kishte asnji ndjenjë
patriotike, as nji idë kombtare dhe ndoshta
ky asht shkaku pse dështoi.
Mbasi spastroi rrugët nga hajdutët dhe
kleftët, Ali Tepelena u kthye në Tërhallë
(Trikalla). Pak ma vonë ai marshoi kundër
Izet Pashës së Janinës tue vue si shkak
anarkin që gjoja mbretnonte në at Sanxhak.
Spedita e tij pat sukses dhe Sulltani e bani
Vezir ose Pasha të Janinës.
Porsa muer zyrtarisht titullin Pasha
dhe u vendos në krye të nji krahine admin-
istrative, Ali Tepelena ndryshoi themelisht
taktikën e tij. Tash ai mund të përdorte
aparatin shtetnor të perandoris Otomane
për të realizue po at ambicje që e kishte
nxitë me u ba kryetar i nji çete hajdutësh
kur ishte djal i ri. Pra, tue fillue nga viti
1788, kur sapo kishte mbushë 44 vjeç, Ali
Tepelena shtriu pushtetin e tij mbi
krahinat e Shqipnis me nji ritëm të
furishëm dhe tue u çkëputë gjithnji e ma
tepër nga kontrolli i Stambollit.
Dora e tij e hekurt ra ma së pari mbi
Suliotët që qeverisnin vetveten si fiset e
Malësis së Veriut në kohët tona. Ma së pari
Ali pasha iu kishte dhanë fund sulmeve të
tyne me armë kundër udhëtarve në rrugë të
madhe ose katundarve të fushës. Tue mos
mjaftue me kaq, ai deshi të shkatërronte
banesat e tyne në majë të malit ku ishin
vendosë me shekuj. U deshën tri spedita
ushtarake për të shkatërrue republikën e
vogël trime dhe kryenaltë ta Suliotve. Gadi
tue anticipue* metodat totalitare të
shekullit tonë, Ali Pasha nuk u bazue kurr vetëm në forcën e armëve për të mposhtë
nji anmik. Para se me fillue ofensivën, ai
blinte me të holla njerëz të anës
kundërshtare që pranonin me veprue si
agjentët e tij; ai bante me qëllim akuza false
dhe përhapte lajme të rremë për të
diskreditue krenët e anës anmike në syt e
popullit që iu kishte besue; ç'ka asht edhe
ma zi, ai jepte zotime solemne* mbi
qëllimet e tij paqedashëse për të çarmatosë
anmikun moralisht, dhe i merrte nëpër
kambë pa pikën e turpit në rastin ma të parë.
Megjith intrigat djallzore dhe
premtimet tërheqëse të Ali pashës, Suliotët
nuk pranuen të dorzohen por luftuen deri
në pikën e fundit me nji guxim dhe
mjeshtëri të admirueshme. Vetëm rreziku
me vdekë që të gjithë, me gra dhe me fëmijë,
nga etja dhe urija, i bani me lëshue armët.
Ali Pasha tregoi atëhere se ishte nji bishë e
egër me fytyrë njeriu. Suliotët kapituluen
më 1803 mbas nji blokimi të gjatë në
çerdhet e shqiponjave, ku nuk mund t'iu
shkonte asnji ndihmë nga jashtë. 1 biri i Ali
Pashës, Muhtar beu, i cili komandonte
forcat rrethuese u dha Suliotve besën e
ushtarit se do të liheshin të lirë të shkonin
megjith familjet e tyne në Pargë të detit Jon.
Ali pasha e shkeli premtimin dhe dërgoi
ushtarët e tij për të masakrue Suliotët,
ndërsa po shkonin në Pargë, dhe kur nuk
ishin në gjendje të mbronin vehten. Ajo
goditje tradhtare në shpinë i dha shkas nji
sqene tragjike kur gratë Suliote u hudhën
nga shkëmbi në hymnerë, për të mos ra
gjallë në duert e mercenarve të satrapit të
Janinës.
Ali Pasha përdori po at taktikë të
përzieme të intrigave, arit të derdhun pa
kursim dhe të shtypjes së çdo rezistence
me anë të fuqis ushtarake për të vue ndën
sundimin e tij komunitetet e lira të Çamëris
dhe të Himarës.
Por ambicja e Ali pashës nuk kufizoj

Faqja ne vazhdim
User avatar
qenpo
Posts: 2350
Joined: Sun May 29, 2005 9:53 am

Post by qenpo »

SHTHURJA E BASHKËSISË PRIMITIVE
I L I R Ë T
(SHEK. XI - V P.E.SONË)

Burimet historike dëshmojnë se në epokën e hekurit territori i Shqipërisë banohej nga ilirët, një nga popullsitë e mëdha të Evropës së atëhershme, që shtrihej në gjithë pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik. Rreth fundit të shekullit XII ose fillimit të shekullit XI para erës sonë në territorin e tyre shfaqen për të parën herë objekte prej hekuri. Futja në përdorim e këtij materiali të ri, që i dha emrin epokës shënon, edhe për ilirët nismën e një periudhe të re historike. Hekuri kishte cilësi të pakrahasueshme ndaj lëndëve të para të njohura deri atëhere për përgatitjen e veglave të punës dhe të armëve. Si i tillë, ai çoi në rritjen e rendimentit në sfera të ndryshme të ekonomisë, në zhvillimin e mëtejshëm të këmbimit, në rritjen e pasurisë shoqërore, në thellimin e diferencimit shoqëror, në formimin e federatave fisnore si forma të organizimit politik. Në tërë përmbajtjen e vet kjo periudhë e historisë së ilirëve karakterizohet, kështu, nga shthurja e plotë e organizimit fisnor dhe nga përgatitja e kushteve për lindjen e skllavopronarisë dhe të shteteve skllavopronare ilire.
Ky proces nuk u krye njëlloj në të gjithë territorin e gjerë ilir. Më shpejt përparuan popullsitë që banonin në ultësirën bregdetare dhe në luginat e pllajat me kushte më të mira natyrore, ndërsa më ngadalë ecnin fiset e zonave të thella e të varfra malore.
Njohuritë tona për këtë periudhë mbështeten kryesisht në të dhënat arkeologjike, por këtu vijnë në ndihmë për herë të parë edhe burimet e shkruara historike, të cilat u takojnë kryesisht ilirëve të Jugut.


1. ORIGJINA DHE TRUALLI HISTORIK I ILIRËVE


Teoritë rreth origjinës

Problemi i prejardhjes dhe i rrugës së formimit të trungut etnik ilir me veçoritë e tij gjuhësore e kulturore, ka përbërë një nga synimet më kryesore të ilirologjisë. Rreth tij janë shfaqur pikëpamje të ndryshme, të cilat ndriçojnë në mënyrë të mjaftueshme gjithë këtë proces të ndërlikuar etnogjenetik. Kërkimet komplekse arkeologjike, gjuhësore dhe historike të kohëve të fundit e kanë vendosur atë mbi një bazë më të shëndoshë dhe e kanë futur në një rrugë më të drejtë zgjidhjeje.
Sado të ndryshme që mund të paraqiten nga forma teoritë mbi prejardhjen e ilirëve, në përmbajtje ato shprehin vetëm dy pikëpamje, njëra nga të cilat i quan ilirët si të ardhur në Gadishullin Ballkanik, ndërsa tjetra si popullsi autoktone të formuar në truallin historik të Ilirisë.
Midis teorive që i quajnë ilirët të ardhur në Gadishullin Ballkanik, ka mospërputhje si përsa i takon vendit nga vijnë, ashtu edhe kohës së ardhjes së tyre. Disa e lidhin përhapjen e tyre me kulturën e Halshtatit, të tjerë me kulturën e Fushave me Urna, apo me kulturën Luzhice. Sipas tyre, në kapërcyell të mijëvjeçarit të dytë p.e.sonë ilirët morën pjesë në lëvizjet e popujve që njihen me emrin dyndja dorike, egjeane apo panono-ballkanike dhe duke zbritur nga Evropa Qendrore, në fillim të epokës së hekurit, u ngulën në Gadishullin Ballkanik në trojet e tyre historike.
Pikëpamje më e re është ajo që e konsideron kulturën ilire si një dukuri të formuar historikisht në vetë truallin ilir në bazë të një procesi të gjatë dhe të pandërprerë të saj gjatë gjithë epokës së bronzit dhe fillimit të asaj të hekurit.
Kjo tezë e zhvillimit të pandërprerë të kulturës, që jep mundësi të flitet edhe për një zhvillim të pandërprerë etnik, gjen prova të shumta në territorin historik të ilirëve, sidomos me zbulimet e bëra në truallin e Shqipërisë në vendbanimin e Maliqit dhe në varrezat tumulare të Pazhokut, të Vajzës, të Matit etj., kurse jashtë vendit tonë në varrezat tumulare të pllajës së Glasinacit (Bosnjë) e gjetkë. Përballë këtyre zbulimeve bëhet fare e paqëndrueshme teza që e lidh etnogjenezën e ilirëve me kulturën e Halshtatit apo me bartësit e kulturës së fushave me urna. Trualli i kësaj kulture të fundit nuk mund të lidhet kurrsesi etnikisht me ilirët. Duke krahasuar truallin e kulturës së fushave me urna me atë të kulturës së mirëfilltë ilire Mat-Glasinac në rajonin qendror të Ilirisë, vihen re ndryshime thelbësore si në kulturën materiale në qeramikë, në objektet metalike etj., ashtu edhe në atë shpirtërore, që ka një rëndësi të veçantë në përcaktimin etnik të një popullsie. Trualli i Panonisë ndjek mënyrën e varrimit me djegie duke vendosur mbeturinat e saj në vazo të veçanta (urna), ndërsa ai i Matit dhe i Glasinacit, varrimin në tuma e kryesisht me vendosje kufome. Këto ndryshime në kulturë i veçojnë panonët edhe si një grup etnik më vete që dallohet nga ai i ilirëve. Përveç kësaj të dhënat arkeologjike kanë treguar se dyndjet panono-ballkanike, dorike a egjeane nuk e përfshinë pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik dhe si pasojë nuk shpunë në ndryshime dhe zhvendosje të theksuara të ilirëve. Kjo shihet qartë sidomos në territorin e vendit tonë, ku materialet arkeologjike të kësaj kohe, flasin jo për ndërprerje në zhvillimin autokton të kulturës, por për një vazhdimësi të saj që nga epoka e hershme e bronzit, pavarësisht se disa shfaqje të reja në prodhimin metalurgjik, të shek. XI-IX p.e.sonë, mund të lidhen me ndikimet kulturore të ardhura përmes dyndjeve nga veriu. Ky zhvillim i pandërprerë kulturor në vendin tonë shfaqet akoma më mirë në qeramikë, e cila është një tregues i rëndësishëm në përcaktimin etnik dhe kulturor të bartësve të saj. Qeramika e kësaj kohe zhvillohet në tërë truallin ilir mbi bazën e poçerisë më të hershme të epokës së bronzit, pa pasur ndonjë ndryshim në kohën e kalimit nga epoka e bronzit në atë të hekurit, dhe duke e ruajtur këtë traditë autoktone të paktën deri në shek. VI p.e.sonë, kur historikisht dihet se këto krahina banoheshin nga bashkësi të qëndrueshme fisnore ilire.
Të gjitha këto të dhëna arkeologjike të grumbulluara në pesëdhjetë vjetët e fundit, në territorin e Shqipërisë së bashku tregojnë se etnogjeneza ilire nuk duhet parë kurrsesi në lidhje me ardhjen e një popullsie nga veriu i Ballkanit, por si një proces historik shumë i gjatë dhe i ndërlikuar autokton. Ky proces fillon shumë kohë përpara këtyre dyndjeve (dorike, egjeane a panono-ballkanike) dhe konkretisht me dyndjen e madhe të periudhës kalimtare nga neoliti në epokën e bronzit, që përfshin treva të gjera të Evropës dhe të Azisë, duke sjellë me vete ndryshime të dukshme etnike në Evropën neolitike.
Kjo dyndje e cilësuar indo-evropiane, që ndodhi në kapërcyell të mijëvjeçarit të tretë, u krye nga grupe të ndryshme popullsish baritore të ardhura nga stepat e Lindjes. Është provuar arkeologjikisht se ajo nuk u bë menjëherë, por valë-valë dhe se krahinat perëndimore të Ballkanit, midis tyre dhe territori i Shqipërisë u prekën prej saj më vonë se sa ato lindore.
Gjatë kësaj dyndjeje grupe të ndryshme kulturore të Evropës u zhdukën pa lënë gjurmë, të tjera u përzien me popullsitë migratore, të cilat u imponuan me këtë rast vendasve gjuhën, kulturën, në një farë mase edhe zakonet e veta. Kështu ndodhi, p.sh. me kulturat neolitike të Vinçes, të Butmirit, të Lisiçi-Hvarit në territorin e Jugosllavisë, të cilat qenë zëvendësuar me kulturat e reja Kostalace, Vuçedole etj.; e njëjta gjë ndodhi edhe me kulturën neolitike të Maliqit, e cila qe zëvendësuar nga një kulturë më e ulët e karakterizuar me qeramikën e saj trashanike, që i atribuohet pikërisht kësaj dyndjeje.
Në procesin e shtjellimit të këtyre ngjarjeve dhe të përzierjeve etnike dhe kulturore të popullsive neolitike vendase, paraindoevropiane ose sipas disa studiuesve, indoevropiane të hershme, me ardhësit e rinj indoevropianë të stepave u formua edhe baza mbi të cilën nisën të zhvillohen në kushte të veçanta edhe proceset etnogjenetike të popullsive të vjetra historike të Ballkanit Perëndimor, rrjedhimisht dhe procesi i formimit historik të trungut etnik ilir me tipare të përbashkëta kulturore, të dallueshme prej bashkësive të tjera fqinje jo ilire. Në këtë proces, i cili u zhvillua gjatë gjithë mijëvjeçarit të dytë p.e.sonë, diferencimi dhe asimilimi i popullsive, ashtu sikurse dhe lidhjet ekonomike e kulturore, luajtën një rol të rëndësishëm. Në qoftë se në periudhën e hershme të epokës së bronzit, kultura e krahinave ballkano-perëndimore, ishte shumë larg për t’i dhënë asaj karakter të përcaktuar ilir, të dallueshëm prej atyre të territoreve të tjera, ky diferencim i tipareve kulturore vjen e bëhet gjithnjë më i theksuar në periudhën e mesme e sidomos në atë të fundit të epokës së bronzit. Në rrugën e këtij zhvillimi të brendshëm krahinat jugore të kësaj treve ishin të kthyera më tepër me fytyrë drejt jugut, nga bota e përparuar e Egjeut, me të cilën qenë në marrëdhënie të ngushta ekonomike e kulturore. Veriu, përkundrazi, shfaq prirje drejt Evropës Qendrore, por me lidhje më të dobëta me të. Këto lidhje ndikuan sadopak në formimin dhe në diferencimin në fund të bronzit e në fillim të hekurit të dy grupeve të mëdha kulturore ilire, atij jugor dhe verior.
Kështu duke zënë fill në kapërcyell të epokës së bronzit, procesi i formimit të etnosit ilir përshkon në mijëvjeçarin e dytë rrugën e gjatë të diferencimit nga masa e pasigurt etnike që u formua pas shkatërrimit të botës neolitike dhe përfundon nga fundi i këtij mijëvjeçari. Si e tillë, kjo epokë krijon në pjesën perëndimore të Ballkanit atë substrat etno-kulturor, mbi bazën e të cilit formohet më vonë etnosi dhe kultura ilire. Bartësit e këtij substrati mund të identifikohen me atë popullsi parailire, që në burimet historike njihet si pellazge.
Pavarësisht nga kjo hipotezë për parailirët, thelbësor është fakti se në fund të epokës së bronzit, në pjesën perëndimore të Ballkanit ishte formuar një bashkësi e gjerë kulturore dhe etnike, e cila në epokën e hekurit në bazë të zhvillimit të brendshëm ekonomiko-shoqëror, do të vazhdonte të zhvillonte më tej kulturën e vet duke i dhënë asaj një fytyrë gjithnjë më të përcaktuar etnike. Kjo është dhe periudha e formimit të plotë të bashkësisë së madhe ilire dhe të grupeve të veçanta etnokulturore, ashtu siç përmenden tek autorët më të hershëm antikë.
User avatar
qenpo
Posts: 2350
Joined: Sun May 29, 2005 9:53 am

Post by qenpo »

Trualli historik i ilirëve

Sipas burimeve historike, nocioni ilir - Iliri, ka pasur gjatë historisë së vet një kuptim disi të ndryshëm gjeografiko-historik.
Me emrin ilir në fillim njiheshin vetëm krahinat jugore të ilirëve. Këtu banonin sipas burimeve më të vona letrare edhe ilirët e mirëfilltë, siç i quan ata historiani romak, Plini Plak. Ky emër u shtri gradualisht prej grekëve edhe në vise të tjera të njohura më vonë prej tyre, popullsitë e të cilave, pavarësisht nga veçoritë e zhvillimit të tyre lokal, paraqitnin elemente të një trungu të përbashkët etno-kulturor.
Në kohën e historianit grek Herodotit (shek. V p.e.sonë), emri ilir shtrihej mbi një territor mjaft të gjerë, i cili arrinte në lindje deri tek rrjedhja e lumit Moravë. Një shekull më vonë, sipas Pseudo-Skylaksit, ky emërtim do të përfshinte territore akoma më të gjera në veriperëndim të Ballkanit. Sipas tij ilirët shtriheshin përgjatë Adriatikut duke filluar që nga liburnët në veri e deri tek kufijtë e Kaonisë në jug. Përhapjen më të madhe dhe përfundimtare të emrit dhe të territorit ilir, na e jep Apiani i Aleksandrisë, i cili duke përmbledhur gjithë sa ishte thënë përpara tij mbi topografinë e ilirëve, shkruante: “grekërit quanin ilirë ata që banonin mbi Maqedoninë dhe Trakinë, që nga kaonët dhe thesprotët deri tek lumi Istër. Dhe kjo është gjatësia e vendit, ndërsa gjerësia prej maqedonëve dhe thrakëve malorë tek paionët deri në Jon dhe në rrëzë të Alpeve”.
Nga studimet më të reja të mbështetura jo vetëm në burimet e shkruara historike, por edhe në të dhënat arkeologjike si dhe në ato gjuhësore, rezulton se trualli historik i ilirëve përfshinte tërë pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik, që nga rrjedhja e lumenjve Moravë e Vardar në lindje, e deri në brigjet e Adriatikut e detit Jon në perëndim, që nga lumi Savë në veri, e deri tek gjiri i Ambrakisë në jug, pra deri në kufijtë e Helladës së vjetër.
Burimet historike dhe ato arkeologjike e gjuhësore dëshmojnë për praninë e ilirëve edhe jashtë trevës historike të tyre. Grupe të tëra ilirësh, midis tyre dhe mesapët dhe japigët u vendosën në Itali gjatë bregut të Adriatikut dhe në krahinat jugore të saj.
Në Azi të Vogël u shpërngulën grupe popullsish dardane, paione, të cilat do të përmenden edhe në eposin homerik si pjesëmarrës, përkrah trojanëve në luftën e tyre kundër grekëve. Prania e elementit etnik ilir është vërtetuar arkeologjikisht nga burimet e shkruara edhe në rajonet veriore të Maqedonisë e të Greqisë, si në Akarnani e në Etoli. Të gjitha këto lëvizje grupesh etnike ilire përtej trevës historike të tyre ndodhën, siç mund të provohet dhe arkeologjikisht, kryesisht gjatë dyndjes së madhe panono-ballkanike, e cila siç dihet fillon të vërshojë në drejtim të jugut që në fund të shek. XIII-XII p.e.sonë. Meqenëse fatet e tyre historike, në trojet e reja ku ato u vendosën, janë thuajse krejt të ndara nga bota e mirëfilltë ilire-ballkanike, këto grupe të emigruara nuk do të përfshihen në shqyrtimin e mëtejshëm të historisë ilire.


Topografia e fiseve më të rëndësishme ilire

Në shekujt e parë të mijëvjeçarit të fundit para erës sonë ishin formuar tanimë bashkësitë fisnore ilire dhe në përgjithësi ata kishin zënë vend në trojet e tyre historike. Ndër fiset më të hershme ilire që luajtën dhe një rol ku më shumë e ku më pak të rëndësishëm në ngjarjet historike të mëvonshme, për t’u përmendur janë: thesprotët, të cilët zinin ultësirën bregdetare që nga gjiri i Ambrakisë e deri tek lumi i Thiamit (Kalama), në veri të tyre vinin kaonët, vendbanimet e të cilëve arrinin deri tek malet e Llogarasë dhe gryka e lumit Drinos. Molosët banonin në pllajën pjellore të Janinës. Gjatë luginës së Vjosës në të majtë banonin amantët, ndërsa në të djathtë bylinët, kurse në rrjedhjen e sipërme të Vjosës banonin parauejtë. Në lindje të bylinëve shtrihej territori i atintanëve. Taulantët shtriheshin në zonën bregdetare nga Vjosa e deri tek lumi i Matit dhe në veri të tij, përgjatë brigjeve të Adriatikut të Mesëm, fisi i ardianëve. Në viset e Ballkanit Qendror dy ishin fiset më të mëdha dhe më të rëndësishme ilire: paionët në luginën e mesme të Vardarit, dhe dardanët që banonin në rrafshin e Kosovës, të cilët shtriheshin në veri në tokat midis degëve jugore e perëndimore të Moravës deri aty ku këto bashkohen për të formuar Moravën e Madhe.
Midis fiseve të hershme të Ballkanit Veriperëndimor ndër më të fuqishmit ishin liburnët, të cilët banonin në bregdet dhe në ishujt deri tek lumi Krka, në jug të tyre vinin dalmatët, kurse në viset e Bosnjës së brendshme, autariatët.
Përveç këtyre fiseve, në territorin e gjerë të Ilirisë do të shfaqen më vonë, në rrethana krejt të reja historike e politike, edhe një numër i madh bashkësish të tjera ilire, midis të cilave edhe bashkësi të tilla që do të kenë një peshë të madhe në zhvillimin e ngjarjeve politike të shtetit ilir, si enkelejtë, dasaretët etj.
Përhapja e fiseve më të rëndësishme e të hershme ilire dëshmohet në burimet e autorëve antikë, të cilat në mjaft raste janë, megjithatë, të fragmentuara, madje dhe kontradiktore. Rrjedhimisht në përcaktimin e topografisë së fiseve ilire ka edhe raste të diskutueshme.
User avatar
qenpo
Posts: 2350
Joined: Sun May 29, 2005 9:53 am

Post by qenpo »

Ali Pashe Tepelena
Shkeputur nga "Historia e Shqipnis" e Z. Tajar Zavalani

Faqe 153

me kaq. Ai e kishte synin mbi krahinat që
administroheshin nga funkcjonarët e
emnuem me dekret të Sulltanit. Sulmin e
parë Aliu e drejtoi kundër guvernatorit të
Beratit Ibrahim pashës, i cili kishte qën
rivali i rij ma i lumtun, tue marrë për grue
të bijën e Kurt Pashës. Hapi i parë i Vezirit
ta Janinës ishte me aneksue Konicën,
Pënnetin dhe Libohovën që mvareshin nga
Sanxhaku i Beratit. Ibrahim Pasha u orvat
me i marrë mrapa me forcë dhe, kur pa se
nuk ia dilte dot, pranoi që sherri të ndahej
me të mirë. Dy djemt e Ali pashës, Muhtar
dhe Veli, u martuen me dy vajzat e Ibrahim
Pashës dhe qytetet që ishin ba mollë e
grindjes iu dhanë të dy nuseve si pajë. Por
kjo kryshqi e pëlqyeshme nuk e shpëtoi
Vezirin e Beratit nga inati gjakpirës i Ali
Tepelenës. Ai filloi nji fushatë çpifjesh
ndën rrogoz për të tronditë nga mbrenda
pozitën e rivalit, të cilit kishte vendosë me
ia hangër kryet. Kur u bindë se propa-
ganda e tij rnashtruese kishte ba efektin e
duhun, Aliu okupoi Beratin pa ndeshë në
asnji rezistencë serjoze. Ibrahim Pasha iku
në Vlonë por edhe atje nuk gjeti shpëtim;
ma në fund u zue rob nga njerzit e Ali
pashës, i cili ngurroi me e mbytë mbas
mënyrës së zakonshme nga frika e
raprezaljeve* të qeveris së Stambollit.
Nji tjetër epizod i neveritshëm në
karrjerën e përgjakun të Ali Tepelenës asht
shfarosja e banorve të Kardhiqit. Ata
kishin zanë rob dhe kishin poshtnue
t'amën kur Aliu ishte fëmijë. Deri në
shtratin e vdekjes Hankua e kishte vue të
birin në be që të merrte hakën e turpnimit
që kishte pësue nga dora e Kardhiqiotve.
Aliu nuk e harroi kët porosi që pajtohej aq
mirë me natyrën e tij, e cila gjente nji
kënaqësi sadiste* në torturat dhe agonin e
viktimve. Me rastin e parë ma të volitshëm,
ai rrethoi Kardhiqin dhe, kur banorët
pranuen të dorzohen, muer gjashtëdhjet vetë si peng dhe urdhnoi që të masakrohen
menjiherë. Mandej Aliu hyni në qytet në
krye të ushtëris dhe kërkoi që të gjith burrat
të shkonin me iu përulë. Gadi tetqind
burra të çarmatosun i shkuen përpara dhe
ofruen me e njoftë si sundimtar. Aliu vuni
maskën e bujaris dhe u tregue si nji babë
kundrejt fëmijve të pabindun, por të
penduem. Ai i quejh vllazën dhe djem të tij
dhe kërkoi me i pa nji nga nji. Tue pasë nji
aftësi të jashtzakonshme me mbajtë mënd
fytyra dhe fakte, ai njofti ata që i kishin
poshtnue nanën dhe kjo e bani me
shkumbëzue nga inati; plaga e vjetër e
sedrës së fyeme u çelë përsëri dhe Aliut iu
ba syni gjak nga pasjoni* i hakmarrjes. Kjo
sqenë barbarizmi dhe pabesije u zhvillue
në nji han të Kardhiqit. Aliu i verbuem nga
instikti* shtazarak u dha urdhën ushtarve
të rrethonin hanin dhe të thernin pa
mëshirë të tetqind burrat që i kishin besue
fjalës së tij. Por ushtarët e tij, si
muhamedanët vendas, ashtu edhe
katolikët prej Mirdite, refuzuen me shtie
kundër njerzve të çarmatosun. Ata i thanë,
tue tregue nji guxim dhe krenari të
admirueshme: "Na jemi në shërbimin
tand, o Vezir, dhe jemi gadi ta luftojmë
kudo që të na urdhnojsh. Jepu armë këtyne
burrave dhe na do t'i luftojmë. Jemi ushtarë
dhejo kasapë". Atëhere Aliu thirri Grekët
të primun nga njifarë Thanas Vaja, dhe ata
e kryen masakrimin barbar të tetqind
Kardhiqiotve.

Ali Pasha dhe Fuqit Evropjane

Kur lufta e Evropës kundër Napoleon
Bonapartit arriu kulmin, Ali tepelena,
Vezir i Janinës, ishte ba sundimtari i
pamvarun i Shqipnis deri tek Shkumbini,
ndërsa të bijtë Muhtar dhe Veli ishin
guvernatorë njani i Tërhallës dhe tjetri i
Lepantit.

Faqja ne vazhdim
User avatar
qenpo
Posts: 2350
Joined: Sun May 29, 2005 9:53 am

Post by qenpo »

Vendbanimet

Ilirët e kohës së hekurit jetonin në fshatra dhe në vendbanime të fortifikuara. Të parët nuk njihen dhe aq mirë për arsye se nuk janë gjurmuar në mënyrë të mjaftueshme. Në burimet e shkruara ato dokumentohen nga fundi i kësaj periudhe, në fiset më jugore ilire, nëpërmjet Pseudo-Skylaksit, i cili thotë se kaonët, thesprotët dhe molosët banonin në fshatra. Ky njoftim i shkurtër, që me sa duket i referohet një burimi më të hershëm, nuk ndihmon shumë për të krijuar një ide të qartë mbi karakterin e këtyre vendbanimeve.
Me sa mund të gjykohet nga të dhënat arkeologjike, vendbanimet fshatare ilire të kësaj kohe formoheshin nga grupe shtëpish të grumbulluara sipas njësive shoqërore që përfaqësonin, d.m.th. mbi bazën e një familjeje të madhe patriarkale ose të një grupi familjesh të tilla, që i përkisnin një vëllazërie. Një mendim të tillë e sugjerojnë, të paktën për vendbanimet respektive të tyre, nekropolet tumulare të Matit, të cilat përbëhen nga grupe të vogla tumash, të vendosura në tarraca, në luadhe e në toka buke gjatë luginës së lumit. Po kjo gjë përsëritet në tumat e Kukësit, ato të pellgut të Korçës, të luginës së Drinos e gjetkë. Edhe vendbanimet fshatare të gjurmuara në luginën e Vjosës japin të njëjtën tablo. Në të gjitha rastet ato paraqiten si vendbanime të vogla e të shpërndara pranë tokave bujqësore.
Burimet e shek. V p.e.sonë dëshmojnë se vendbanimet e hapura fshatare të këtij lloji kanë qenë tipike jo vetëm për Ilirinë, por edhe për krahinat fqinje të Maqedonisë në lindje dhe të Akarnanisë e Etolisë në jug.
Gjatë kohës së hekurit vazhdojnë të mbijetojnë edhe palafitet si vendbanime të trashëguara nga epokat e mëparshme. Herodoti në “Historitë” e tij përshkruan me shumë hollësi një vendbanim të tillë buzë liqenit Prasaida të Panonisë. Arkeologjikisht ato janë vërtetuar gjithashtu në fshatin Knetë të Kukësit dhe jashtë territorit shqiptar, në Donja-Dolina e Ripaç të Bosnjës dhe në Otok afër Sinjit në Dalmaci.
Krahas vendbanimeve fshatare të pambrojtura në kohën e hekurit përhapen gjerësisht vendbanimet e fortifikuara me mure. Të njohura që nga koha e bronzit të vonë, ato evoluojnë dhe bëhen një nga elementet më karakteristike për epokën e hekurit. Në gjuhën e popullit këto vendbanime njihen me emrat qytezë, kala ose gradina.
Për Ilirinë e Jugut janë karakteristike qytezat apo kalatë e fortifikuara me mure gurësh. Ato janë të ngritura mbi kodra të mbrojtura dhe me pozitë mbizotëruese e horizont të gjerë shikimi. Kufijtë e vendbanimit i përcaktonin muret rrethuese. Linja e murit ndjek relievin e terrenit duke shfrytëzuar aftësitë mbrojtëse të tij dhe ndërpritet aty ku mbrojtja nuk është e nevojshme. Muret ndërtoheshin me gurë të mëdhenj e mesatarë të palatuar, formuar nga dy këmisha anësore dhe bërthama e mesit që mbushej me gurë të vegjël. Trashësia e tyre luhatet nga 3,10-3,50 m. Mungojnë në këtë sistem të hershëm fortifikimi kullat, kurse portat janë në përgjithësi të vogla. Në ndonjë rast ato janë pajisur me një korridor që ndihmonte mbrojtjen. Lartësia e këtyre mureve, e ruajtur deri në ditët tona arrin 2,50-3 m, por trashësia e tyre tregon se kanë pasur një ngritje të madhe. Megjithatë duhet menduar se mbi këtë nivel, fortifikimi do të ketë qenë plotësuar me gardhe hunjsh.
Madhësitë e këtyre vendbanimeve ndryshojnë nga një rast në tjetrin. Më të voglat kanë një shtrirje prej 1-2 ha, kurse të tjera si Gajtani arrinin deri 4-5 ha. Zgjerimet e mëvonshme kanë bërë që brenda mureve rrethuese të përfshihen sipërfaqe më të gjera, siç është rasti i kalasë së Trajanit (Korçë), i kalasë së Lleshanit (Elbasan), i kalasë së Karosit (Himarë), që zënë 15-20 ha. Në këto raste vendbanimet paraqiten me 2-3 e më shumë radhë muresh.
Shumë të pakta janë dijet për ndërtimet e brendshme të këtyre vendbanimeve. Gjurmët e ruajtura në sipërfaqe dëshmojnë se për ndërtimin e banesave është përdorur gjerësisht sistemi i tarracave, që përcaktohej nga terreni i thyer i faqeve të kodrave mbi të cilat shtriheshin vendbanimet. Si lëndë për ndërtimin e banesave është përdorur kryesisht druri e shumë më pak guri.
Ndryshe nga territori i Ilirisë Jugore, në krahinat lindore ilire ishin vendbanimet e mbrojtura me ledhe, të njohura me emrin “gradina”. Ato ndeshen me shumicë në tokat e banuara nga dardanët, si në rrafshin e Glasinacit e gjetkë. I vetmi vendbanim i këtij lloji në Shqipëri është ai i zbuluar në Shuec të Bilishtit. Gradinat janë të vendosura mbi kodra mbizotëruese. Ledhet mbrojtëse të tyre formoheshin nga masa dheu apo gurësh, që arrinin 7-15 m gjerësi. Sistemi i mbrojtjes plotësohej me sa duket nga një gardh hunjsh, që ngrihej mbi ledhin dhe në disa raste nga një hendek që rrethonte vendbanimin.
Vendbanimet e fortifikuara i gjejmë të vendosura në një mjedis të pasur me toka buke e kullota, që formonin bazën e ekonomisë së tyre. Në disa raste, siç tregojnë të dhënat arkeologjike, në to zhvillohej edhe një veprimtari e kufizuar zejtare. Rreth tyre gjendeshin vendbanimet e hapura fshatare, me të cilat formonin së bashku njësi të caktuara ekonomiko-shoqërore.
Vendbanimet e mbrojtura me ledhe, të krahinave të brendshme e veriore ilire, janë zakonisht më të vogla se vendbanimet e fortifikuara të Ilirisë Jugore. Në shumicën e rasteve ato gjenden në një mjedis kullotash alpine, si në Glasinac apo në tokat e brendshme dalmate dhe ishin qendra grupesh të vogla fisnore të një popullsie baritore.
Në të dyja rastet lindën në këtë kohë edhe kryeqendra të këtyre vendbanimeve, që dallohen nga të tjerat prej madhësisë dhe pozitës gjeografiko-ekonomike qendrore. Si të tilla, me sa duket ato janë edhe qendra të një fisi të madh ose të një bashkimi të gjerë fisnor. Aty nga fundi i kohës së hekurit (shek.VII-V p.e.sonë), disa prej tyre marrin pamjen e qendrave protourbane.


Zhvillimi i bujqësisë, i blegtorisë, i zejtarisë dhe i këmbimeve

Burimet e shkruara dhe ato arkeologjike dëshmojnë se, gjatë kësaj periudhe, ilirët merreshin si dhe më parë kryesisht me bujqësi dhe me blegtori. Bujqësia u zhvillua sidomos në zonat fushore dhe në përgjithësi në krahinat pjellore të vendit. Ilirët kultivonin në këtë kohë të gjitha llojet e drithërave. Jo rastësisht, krahina të veçanta ilire, si Paionia dhe Thesprotia, përmenden që në eposin homerik si vende frytdhënëse dhe pjellore, d.m.th. të përshtatshme për kulturat bujqësore. Hesiodi, shkrimtar grek i shek. VIII-VII p.e.sonë, do ta cilësojë gjithashtu si shumë pjellore fushën e Helopisë, ndërsa sipas historianit grek Hekateut (fundi i shek. VI-V p.e.sonë), në Iliri kishte krahina që prodhonin deri dy herë në vit. Më vonë Skymni, duke përsëritur në vargjet e tij Hekateun, shton se popullsia ilire që banonte në viset e brendshme merrej me lërimin e tokës.
Krahas bujqësisë, në Iliri, veçanërisht në zonat bregdetare të saj dhe në krahinat e ulëta kodrinore me klimë të butë, qenë kultivuar dhe rrushi e ulliri. “I ngrohtë dhe frytdhënës ka qenë ky vend, shkruan historiani dhe gjeografi grek Straboni në veprën e tij “Gjeografia” (shek. I e.sonë); ai është plot me ullishta dhe vreshta”, vijon ky autor, përveç disa krahinave të pakta ku toka është fare e ashpër. Që ilirët merreshin me vreshtari, këtë e dëshmojnë farërat e rrushit të zbuluara në disa nga vendbanimet e kohës. Kushtet e përshtatshme tokësore dhe klimatike ndihmuan jo më pak edhe për kultivimin e perimeve, si të bishtajës, të bathës, të bizeles, etj., si dhe të kulturave frutore, si p.sh. të mollës, të dardhës, të qershisë etj., të gjitha këto janë të dëshmuara nga farërat e gjetura gjatë gërmimeve arkeologjike.
Ilirët shfrytëzonin në këtë periudhë edhe bletët, prej të cilave ata siguronin mjaltin dhe dyllin. Sipas Aristotelit, taulantët e përdornin mjaltin edhe për të bërë një lloj pijeje të ngjashme me atë të verës së ëmbël dhe të fortë.
Tek ilirët ishte e zhvilluar edhe blegtoria, madje në krahinat e brendshme malore ajo përbënte bazën kryesore të ekonomisë së tyre. Hesiodi duke e cilësuar Helopinë si një fushë shumë pjellore dhe me livadhe të gjera, shton se ajo është e pasur me tufa delesh dhe me qé këmbëharkuar, ndërsa Pindari, do ta vlerësonte, në shek. V p.e.sonë, këtë krahinë si ushqyese të shkëlqyeshme të gjedhit. Hekateu gjithashtu bën fjalë për kullota të pasura të Adrias (krahinë bregdetare e Ilirisë), dhe për bagëtinë e saj me pjellshmëri të lartë. Si te ky autor i hershëm, ashtu dhe tek të tjerët, që përsërisnin më vonë këto njoftime, ato shpesh paraqiten të veshura me hollësira fantastike. Por duke lënë mënjanë teprimet e tyre, këto burime, sidoqoftë, flasin për një blegtori të zhvilluar tek ilirët.
Kujdesi që tregonin ilirët për mbarështimin e bagëtisë vihet re edhe nga tregimi i Aristotelit për kriporet e autariatëve dhe ardianëve. Konfliktet e shpeshta midis këtyre dy fiseve për këtë kripore, shprehin shqetësimet e blegtorëve ilirë lidhur me këtë produkt shumë të vlefshëm për jetën e gjësë së gjallë. “Kripa, - thotë Aristoteli, - u duhet atyre për kafshët, të cilave ua japin dy herë në vit, përndryshe shumica u ngordh”.
Midis kafshëve shtëpiake më të parapëlqyera ishin qetë, delet, derrat, qentë etj., për të cilat flasin si burimet historike, ashtu edhe vetë materiali kockor i zbuluar dendur në vendbanimet e ndryshme të kësaj periudhe. Ilirët shquheshin edhe si rritës të mirë të kuajve. Këta të fundit ishin të shpejtë në vrapime dhe të qëndrueshëm në punë, siç na thonë burimet e mëvonshme.
Krahas blegtorisë, ilirët merreshin edhe me gjueti, megjithëse kjo veprimtari nuk luante ndonjë rol aq të rëndësishëm në jetën ekonomike të tyre. Të përmendur ishin në atë kohë qentë e gjahut të Mollosisë, por akoma më të shquar ata që ruanin kopetë e bagëtive. Këta të fundit sipas burimeve të shkruara, ua kalonin qenve të tjerë për trupin e tyre të lartë dhe guximin e madh në kacafytje me bisha të egra. Skenat e gjuetisë së ilirëve na janë pasqyruar edhe në artin figurativ ilir të kësaj kohe. Për t’u përmendur në këtë drejtim janë ato që zbukurojnë vazot me fund të ngushtë (situlat) prej bronzi të zbuluara në krahinat veriore të Ilirisë. Nga kafshët e egra më tepër çmoheshin derri, dreri etj. Ky i fundit u jepte gjahtarëve ilirë jo vetëm mishin dhe lëkurën, por edhe brirët prej të cilëve ata punonin vegla të ndryshme dhe zbukurime. Të tilla vegla ndeshen shpesh nëpër vendbanimet ilire të periudhës së hekurit.
Deti, liqenet si dhe lumenjtë, që e përshkonin Ilirinë në drejtime të ndryshme, u dhanë mundësi banorëve pranë tyre të merreshin që herët edhe me peshkim. Këto burime ujore përmbanin sasi të shumta peshku. Kështu, p.sh. ilirët që jetonin pranë liqenit Prasiada të Peonisë, zinin, sipas Herodotit, shumë peshk.
Përparime të dukshme vihen re edhe në metalurgji. Kjo duket si në intensifikimin e nxjerrjes së mineraleve, ashtu dhe në zgjerimin e madh të prodhimit të objekteve metalike. Nëpër vendbanimet dhe në varrezat ilire të kësaj kohe gjejmë sasira të konsiderueshme armësh dhe veglash prej hekuri dhe bronzi, orendi të ndryshme shtëpiake dhe një mori të madhe shumë të larmishme stolish, të cilat tregojnë pa dyshim për një konsum të madh të lëndës së parë minerare, sidomos të bakrit dhe të hekurit, me të cilët ishte i pasur territori i Ilirisë.
Në shek. XI-IX p.e.sonë ilirët nuk e zotëronin ende mirë mjeshtërinë e përpunimit të hekurit dhe nuk është aspak e rastit që në varret e kësaj periudhe, objektet prej hekuri janë shfaqje tepër të rralla, ndërsa ato prej bronzi, të cilat në shumë pikëpamje zhvillojnë më tej traditën e kohës së bronzit, janë të shumta.
Vetëm në shek. VIII-VII p.e.sonë prodhimi metalurgjik i hekurit arrin zhvillimin e tij të plotë tek ilirët. Ky metal e zëvendëson në një masë të ndjeshme bronzin, në prodhimin e armëve dhe të veglave të punës, të cilat tani bëhen më të forta dhe më me rendiment në punimet e ndryshme bujqësore dhe zejtare. Ky përmirësim i veglave të punës çoi për pasojë edhe në zgjerimin e mëtejshëm të prodhimit të shoqërisë ilire të kësaj kohe.
Sendet metalike të kësaj faze të zhvilluar të epokës së hekurit, tregojnë se sa përpara kishte shkuar teknika e punimit të tij. Për këtë dëshmojnë format e bukura dhe nganjëherë shumë të përsosura të armëve dhe sidomos të stolive, të cilat nënkuptojnë dhe procese pune mjaft të ndërlikuara, si edhe vetë zbukurimi i pasur gjeometrik i këtyre objekteve të punuara me mjeshtëri dhe me një radhitje simetrike të motiveve. Kjo pasqyrohet më në fund edhe në vetë trajtimin plastik të figurave prej bronzi në trajta njerëzish, kafshësh e zogjsh.
Përpunimi i metaleve ishte përqendruar kryesisht në qendrat metalurgjike të Ilirisë. Të tilla ishin në vendin tonë, p.sh. zona e Mirditës dhe e Matit, ku janë përcaktuar edhe vendet e shkrirjes së bakrit, si zona e Kukësit, ajo e Korçës, e njohur për punimin e metaleve që në kohën e bakrit dhe të bronzit etj.
Prania e qendrave të ndryshme për punimin e metaleve në Iliri duket edhe në vetë karakterin e diferencuar tipologjik të prodhimeve të këtyre qendrave. Në to prodhohej jo vetëm për të plotësuar nevojat e brendshme të fisit ose të një krahine më të madhe, por edhe për t’u përdorur si mall këmbimi.
Përparime të dukshme vihen re në këtë kohë edhe në poçeri, e cila qëndron nga pikëpamja e teknikës, e formave dhe e trajtimit të dekorit të saj, më lart se poçeria e epokës pararendëse të bronzit. Duke filluar nga shek.VI p.e.sonë, mbase edhe pak më parë, në krahinat jugore të Ilirisë, kalohet gradualisht nga punimi me dorë të lirë i enëve prej balte, në prodhimin e tyre me çark. Prodhimet e para i kemi nga vendbanimi i Trenit (shek.VII). Një pjesë e madhe e poçerisë vendore të kohës arkaike e zbuluar në varrezat tumulare të Kuçit të Zi të Korçës, del e punuar me çark. Një dukuri e tillë vihet re edhe në zonën e Matit e të Kukësit. Futja e teknikës së re në prodhimin e enëve, bëri që poçeria të shndërrohet në një degë të veçantë zejtarie, me të cilën merreshin mjeshtra të specializuar në këtë fushë të prodhimit.
Zhvillimi i madh i degëve të ndryshme të prodhimit bujqësor dhe zejtar, bëri që të zgjeroheshin në këtë kohë edhe më tepër marrëdhëniet ekonomike ndërfisnore, si edhe midis popullsisë ilire dhe atyre të vendeve fqinje ose më të largëta. Në këtë drejtim ndihmoi shumë dhe pozita e favorshme gjeografike e territorit të Ilirisë, e ndodhur midis botës mesdhetare dhe Evropës Qendrore, si edhe rrugët e tij të hapura të komunikimit natyror, tokësor dhe detar. Këto marrëdhënie pasqyrohen qartë në prodhimet e ndryshme të zejtarisë greke apo në imitacionet lokale të modeleve të tyre, në stolitë e tipave italikë ose në qelibarin me prejardhje nga Baltiku. Nga ana tjetër, stolitë dhe armët tipike ilire që gjenden në Traki, Maqedoni, Itali ose në Greqi janë dëshmi tjetër e gjallë e këtyre lidhjeve reciproke tregtare që ekzistonin midis ilirëve dhe vendeve të tjera përreth. Një zhvillim të madh morën veçanërisht shkëmbimet tradicionale me Greqinë sidomos pas shek. VIII p.e.sonë, me themelimin e kolonive helene në brigjet e Ilirisë.
Shtrirja e territorit të Ilirisë gjatë brigjeve të Adriatikut dhe të Jonit krijonte mundësinë për një hov të madh të lundrimit. Në fillim të epokës së hekurit ilirët përshkonin me anijet e tyre të shpejta ujërat e këtyre deteve duke kaluar deri në brigjet perëndimore të Greqisë dhe në ato jugore të Italisë. Disa prej fiseve ilire, si mesapët dhe japigët, u vendosën përgjithmonë në brigjet e Italisë së Jugut. Shumë aktivë në këtë veprimtari të hershme lundruese u treguan sidomos liburnët, të cilët themeluan edhe vendbanime të veçanta në ishullin e Korkyrës, si dhe në brigjet e Gadishullit Apenin.
User avatar
qenpo
Posts: 2350
Joined: Sun May 29, 2005 9:53 am

Post by qenpo »

Lindja e pronës private dhe diferencimi shoqëror

Përparimet që u bënë në degët e ndryshme të ekonomisë gjatë epokës së hekurit sollën ndryshime edhe në vetë strukturën e shoqërisë ilire. Baza e këtyre ndryshimeve u bë prona private, e cila filloi të shfaqet tek fiset ekonomikisht më të zhvilluara, në fillim në blegtori e zejtari e më pas edhe mbi tokën. Hesiodi, duke folur për kopetë e mëdha në Helopi, shënon se ato ishin pronë e njerëzve të veçantë. Karakteri dhe shkalla e zhvillimit të zejtarisë dëshmon gjithashtu për praninë në këtë fushë të pronësisë private. Dukurinë e pronësisë për tokën e kemi të dëshmuar më vonë dhe duket se ajo ndjek një rrugë më të ngadaltë. Zakoni i ndarjes së tokës çdo tetë vjet, që na kumtohet nga Straboni për dalmatët, është një dëshmi që tregon se zotërimi periodik i saj ishte një hallkë e ndërmjetme në procesin e formimit të pronës private.
Forcat kryesore të prodhimit të shoqërisë ilire në këtë kohë ishin bujqit dhe blegtorët e lirë, anëtarë të thjeshtë të fisit. Këtyre u shtohet edhe një shtresë e re, më e kufizuar, ajo e zejtarëve. Nga ana tjetër, nga masa e gjerë e popullsisë, fillon të veçohet si një shtresë më vete aristokracia fisnore, e cila, duke u shkëputur nga prodhimi dhe nëpërmjet përvetësimit të pasurisë së përbashkët, vihet në një pozitë të privilegjuar derisa bëhet dalëngadalë zotëruese e pronave të mëdha tokësore dhe blegtorale. Ajo gradualisht mënjanon organet demokratike të fisit dhe uzurpon pushtetin.
Nga burimet e shkruara më të hershme, siç është eposi homerik, shihet se në disa nga fiset ilire ekzistonte, tanimë, diferencimi shoqëror, të paktën në shekujt VIII-VII p.e.re kur u krijuan “Iliada” e “Odisea”. Duke folur për pjesëmarrjen e ilirëve paionë në luftën e Trojës kundër ahejve, Homeri i barazon prijësit e tyre ushtarakë, që vinin nga “Paionia pjellore” me prijësit e ahejve dhe të trojanëve. Kjo pa dyshim flet për një gjendje sociale pak a shumë të ngjashme me atë të fiseve fqinje të Greqisë. Në një vend të poemës “Odisea” flitet për Feidonin, prijësin me origjinë fisnike të thesprotëve, i cili pasi strehoi dhe mirëpriti në pallatin e vet Odisenë, gjatë kthimit për në atdhe, përgatiti një nga anijet e tij të shpejta për ta dërguar atë në Itakë. Sipas këtij tregimi mitik, Feidoni përfaqëson këtu njërin nga krerët që jetonte në një nga pallatet më të pasura të thesprotëve. Këta kishin anijet e veta e njerëz që u shërbenin.
Shumë kuptimplotë në këtë drejtim është dhe një tregim i Herodotit, sipas të cilit, Klistheni, kur ftoi në Sikione (rreth vitit 570 p.e.sonë) të gjithë burrat që do ta ndienin veten të denjë për të pasur për grua të bijën e tij Agaristën, midis atyre që u paraqitën tek tirani qe edhe një farë Alkoni nga Molosia. Sipas këtij tregimi, ky molosas duhet të ketë qenë nga një familje princore ose shumë e pasur, që të pretendonte për të lidhur krushqi me një skllavopronar të madh të Greqisë së asaj kohe, siç ishte Klistheni.
Të dhënat arkeologjike nga varrezat tumulare të luginës së Drinos, pellgut të Korçës dhe Ohrit (Trebenisht), zonës qendrore ilire të Glasinacit etj., dëshmojnë gjithashtu se në shek. VIII-V p.e.sonë, diferencimi shoqëror në gjirin e shoqërisë ilire ishte bërë mjaft i theksuar dhe kishte prekur edhe krahinat e thella të Ilirisë Qendrore e Veriore. Në këto varreza ndeshen, krahas varreve me inventar të varfër, edhe varre ku të vdekurin e shoqëronin armë të kushtueshme, sende luksi prej ari e argjendi dhe objekte të tjera të importuara nga viset përreth, që i takonin shtresës së pasur të aristokracisë fisnore.


Federatat fisnore

Zhvillimi i pronës private, që çoi në thellimin e diferencimit social, u bë burim konfliktesh në shoqërinë ilire të shek. VIII-V p.e.sonë. Në këtë kohë morën përpjesëtime të mëdha luftërat ndërfisnore dhe inkursionet plaçkitëse për det e tokë, që arrinin deri në Greqi dhe në brigjet e përtejme të Adriatikut. Të tillë kanë qenë inkursioni i enkelejve për plaçkitjen e thesarit të Delfit ose ato të detarëve liburnë, të cilët me anijet e tyre të lehta dhe të shpejta zotëruan për një kohë brigjet e Adriatikut, që nga Korfuzi deri në brigjet italike.
Gjendja e krijuar nga këto luftëra dhe inkursione, që i sillnin aristokracisë fisnore ilire të ardhura të mëdha, gjen shprehjen e vet në veprimtarinë e gjerë të ndërtimit të vendbanimeve të fortifikuara dhe në zhvillimin e armatimeve, sidomos të armëve të reja, siç ishin shpatat, hanxharët dhe heshtat prej hekuri që janë gjetje të rëndomta në varret e luftëtarëve ilirë dhe të mburojave të paionëve, të përkrenareve e frerëve të kuajve që përbënin pajisjet e veçanta të aristokracisë luftarake.
Në procesin e këtyre konflikteve, fiset e vogla ilire filluan të lidhen dhe të formojnë gjatë veprimeve të tyre të përbashkëta në luftërat agresive ose mbrojtëse, aty nga fundi i shek.VII p.e.sonë, federatat e para. Një federatë e tillë ishte ajo e taulantëve, që nën mbretin Galaur dhe më pas, gjatë shek. VII-VI p.e.sonë invadoi disa herë Maqedoninë duke i shkaktuar asaj dëme të rënda dhe sakrifica të mëdha në njerëz. Gjatë shek. VI-V p.e.sonë federata të tilla formuan edhe disa fise të tjera, si molosët, thesprotët, kaonët, parauejtë, orestët, lynkestët, paionët, dardanët etj.
Në krye të federatës qëndronte mbreti, i cili në burimet quhet basileus. Në disa raste si tek kaonët e thesprotët vendin e tij e zinte një njeri i zgjedhur çdo vit nga gjiri i fisit sundues të federatës. Në burimet e fundit të shek.V vihet re se funksioni i basileut nuk i takonte më prijësit më të aftë ushtarak, por ishte bërë i trashëgueshëm dhe pushteti e autoriteti i tij ishte rritur mjaft si brenda fisit e lidhjes fisnore, ashtu dhe jashtë tij. Në bazë të këtij fuqizimi të prijësve ushtarakë dhe të basilejve qëndronte gjithnjë pasuria që vinte duke u shtuar përherë e më shumë në sajë të luftërave. Ata vinin nga shtresa e pasuruar e shoqërisë fisnore ilire, e cila dallohej nga pjesa tjetër e popullsisë së thjeshtë. Ajo e konsideronte si një gjë të turpshme të merrej me punimin e tokës, me mbarështimin e bagëtisë, me prodhimin zejtar etj. Në këto punë ishin të angazhuar vetëm prodhuesit e vegjël, masa e gjerë e fshatarëve të lirë ose gjysmë të lirë. Zanati më i nderuar për ta ishin lufta, gjuetia, garat sportive etj., skenat e të cilave na janë transmetuar përmes gjuhës së gjallë artistike në objektet e bronzta të zbuluara në krahinat veriore ilire apo në kallcat e Glasinacit.
Në gjysmën e dytë të shek. V p.e.sonë disa nga federatat ilire kishin arritur një stad mjaft të përparuar në zhvillimin e tyre politik. Taulantët, fiset ilire, fqinje të Maqedonisë dhe ato më jugore: kaonët, thesprotët e molosët merrnin pjesë në ngjarje të tilla politike të historisë së botës së Mesdheut siç ishte lufta e Peloponezit.
Taulantët ndërhyjnë me këtë rast në luftën civile që shpërtheu në Epidamn në vitin 436 p.e.sonë. Në këtë luftë ata morën nën mbrojtje oligarkët e dëbuar nga demosi i qytetit dhe qenë një nga ato forca që në aleancë me Athinën, kundër lidhjes së Peloponezit, ndihmuan aristokracinë epidamnase të rikthehet në pushtet. Kjo ngjarje shënoi një kthesë të rëndësishme në historinë e kësaj kolonie greke, sepse fatet e saj do të lidhen paskësaj gjithnjë e më shumë me botën ilire.
Dy njoftime të tjera kanë të bëjnë me ngjarjet e vitit 423. I pari bën fjalë për kaonët, thesprotët, molosët dhe disa fise të tjera më të vogla fqinje të molosëve, që marrin pjesë nga ana e lakedemonëve në fushatën për të nënshtruar Akarnaninë dhe për ta shkëputur atë nga aleanca me Athinën, fushatë që përfundoi pa sukses.
Njoftimi i dytë lidhet me luftën që zhvilluan ilirët e krahinave juglindore kundër maqedonëve. Fisi ilir i lynkestëve ishte prej kohësh në konflikt me sundimtarët maqedonë, të cilët synonin ta nënshtronin. Gjatë luftës greko-persiane mbreti maqedon i ndihmuar nga persët kishte mundur t’u impononte lynkestëve sovranitetin e tij. Në kushtet e reja të luftës së Peloponezit, kur shteti maqedon ishte ende i pakonsoliduar dhe sundimtari i tij Perdika II përplasej sa në njërën anë në tjetrën, duke u lidhur herë me Athinën e herë me Spartën, mbreti i lynkestëve, Arrabeu, shfrytëzoi këtë situatë për t’u shkëputur nga varësia maqedone. Në përpjekjet e tij për të rivendosur gjendjen e mëparshme, Perdika kërkoi ndihmën e aleatit të vet, komandantit të forcave lakedemone, Brasidës, të cilit i kishte besuar luftën kundër Athinës në teatrin halkidik të veprimeve ushtarake. Një ekspeditë e fuqishme e përbërë nga forcat e Perdikës dhe të Brasidës provoi të thyente Arrabeun me anën e bisedimeve dhe të bëhej aleat i lakedemonëve. Por përpjekjet dështuan dhe bashkë me to dështoi edhe ekspedita kundër lynkestëve. Në kundërshtim me vullnetin e Perdikës, Brasida nuk guxoi të sulmonte dhe vendosi t’i tërhiqte forcat.
Pak kohë më vonë Perdika e bindi përsëri Brasidën për një fushatë të re kundër lynkestëve; forcat maqedone e ato lakedemone të përbëra prej 3 000 hoplitësh, 1 000 kalorësish dhe një numër barbarësh sulmuan Arrabeun. Por këtë radhë lynkestët kishin siguruar ndihmën e vëllezërve të tyre ilirë. Forcat e bashkuara të ilirëve dhe lynkestëve e shpartalluan veçmas mbretin maqedon dhe e detyruan të largohej në pështjellim të plotë, duke braktisur aleatin e tij. Kështu Brasida u gjend i rrethuar keq dhe vetëm me përpjekje të mëdha mundi t’i shpëtojë forcat e veta nga asgjësimi i plotë. Kjo luftë ndryshoi krejt drejtimin që kishin marrë ngjarjet në frontin halkidik. “I detyruar nga rrethanat e rënda,- shkruan Tukididi, - Perdika u përpoq të hynte sa më parë në marrëveshje me athinasit dhe t’i hiqte qafe peloponezasit”.
Duke i përshkruar këto ngjarje të shek. V, Tukididi na ka lënë edhe një shënim me mjaft interes për vlerësimin e jetës social-politike të ilirëve. Prej fjalimit, që sipas tij Brasida u mbajti ushtarëve të tij para tërheqjes, ne mësojmë se shoqëria ilire ruan ende në fundin e shek.V mbeturina të theksuara të rendit fisnor. Por midis njoftimeve të autorëve që bëjnë fjalë vetëm për inkursionet e ilirëve dhe atyre të Tukididit, që i përmend ata si një forcë aktive, pjesëmarrëse në ngjarjet më të rëndësishme të kohës, ku luajti ndonjëherë një rol jo pa rëndësi, ka një ndryshim të dukshëm. E re në njoftimet e Tukididit është se lufta e federatave ilire si në rastin e ndërhyrjes në luftën civile të Epidamnit, ashtu dhe në luftën kundër maqedonëve dhe aleatëve të tyre peloponezas, nuk kishte më karakterin e një inkursioni grabitqar, por synime politike të caktuara dhe kjo nënkupton një stad mjaft të avancuar të organizimit të tyre politik qoftë edhe në kuadrin e një federate fisnore.
I gjithë ky zhvillim social-politik, që vihet re, veçanërisht tek fiset ilire të jugut në fund të shek.V p.e.sonë, pasqyron qartë një shoqëri, që jetonte etapën e fundit të organizimit fisnor, atë kalimtare për në rendin skllavopronar. Mbi bazën e kësaj shoqërie do të lindin në fundin e shek. V - fillimin e shek. IV p.e.sonë formacionet e para shtetërore ilire.
User avatar
qenpo
Posts: 2350
Joined: Sun May 29, 2005 9:53 am

Post by qenpo »

3. KULTURA ILIRE


Njësia dhe veçantitë kulturore lokale

Kultura ilire u formua me tiparet e saj karakteristike që e dallojnë nga kulturat e popujve fqinjë në periudhën e zhvilluar të epokës së hekurit. Ajo ishte një kulturë autoktone që u krijua në truallin historik të ilirëve, në procesin e formimit të vetë etnosit ilir, mbi bazën e zhvillimit të brendshëm social-ekonomik të shoqërisë ilire dhe pa dyshim edhe të marrëdhënieve me popujt fqinjë. Tiparet themelore të saj janë shprehur në arritjet më të rëndësishme të ilirëve në fushën e zhvillimit të tyre ekonomik e shoqëror, në mënyrën e të jetuarit dhe të kuptuarit të botës që i rrethonte, në mënyrën e të pasqyruarit të kësaj bote në artin e botëkuptimin e tyre.
Krahas tipareve themelore të përbashkëta të kësaj kulture, që janë karakteristike për gjithë truallin ilir, vihen re edhe veçanti lokale. Në kushtet e një territori të gjerë, me larmi të theksuara fiziko-gjeografike, siç ishte pjesa perëndimore e Gadishullit të Ballkanit, me lidhje fqinjësie e marrëdhënie me krahina që i karakterizonte një zhvillim i ndryshëm social-kulturor, sidomos i theksuar midis veriut të prapambetur qendërevropian dhe jugut më të përparuar egjeo-mesdhetar, këto ndryshime lokale në kulturë janë po aq të kuptueshme sa edhe zhvillimi jo i njëjtë social-ekonomik që njohën ilirët e kësaj kohe. Të dhënat arkeologjike dëshmojnë për ndryshime lokale edhe në aspekte të veçanta të jetës dhe të krijimtarisë së ilirëve, ndryshime të cilat janë thjesht të karakterit etnografik.
Sipas të dhënave arkeologjike, në truallin ilir dallohen në epokën e hekurit disa grupe kulturore: grupi jonik ose epirot, që përfshin krahinën e banuar nga kaonët, thesprotët, molosët dhe fiset e tjera më të vogla të viseve më jugore; grupi adriatik-jugor ose taulanto-ardian, që shtrihet në gjithë ultësirën bregdetare nga Vjosa në Naretva dhe që banohej nga këto dy fise të mëdha si dhe fise të tjera më të vogla rreth tyre; grupi devollit ose dasaret në krahinën juglindore të Shqipërisë me qendër pellgun e Korçës; grupi pelagon në Maqedoninë Perëndimore dhe ai paion në atë lindore, grupi i Matit ose pirust, që përfshin krahinat e brendshme të Shqipërisë Verilindore (Mat, Dibër Kukës) dhe ai dardan në Kosovë; grupi i Glasinacit me qendër rrafshnaltën me të njëjtin emër në lindje të Sarajevës dhe rreth saj, që i përgjigjet krahinës së banuar nga autariatët; grupi dalmatin, që përfshin krahinën midis lumenjve Naretva e Krka; grupi japod në territorin e sotëm të Likës dhe grupi verior-adriatik ose liburn, që shtrihej në territorin midis lumenjve Krka e Zrmanje.
Çdo njeri nga këto grupe kulturore i përgjigjet kryesisht territoreve të banuara nga fiset ose bashkimet e mëdha fisnore ilire. Sa më të afërta gjeografikisht ishin këto grupe, aq më të mëdha ishin ngjashmëritë kulturore midis tyre. Kështu, p.sh., grupi japod paraqet mjaft paralele me atë fqinjë liburn. Në Ilirinë Qendrore grupi i Matit lidhet aq ngushtë me atë të Glasinacit dhe atë dardan saqë inkuadrohen me një kompleks të gjerë kulturor Mat-Glasinac; ndërsa në Ilirinë e Jugut grupi devollit afron në shumë aspekte me atë pelagon dhe epirot.
Këto ndryshime dhe ngjashmëri lokale, që burojnë nga baza e përbashkët etnike, kushtet herë të përafërta e herë të ndryshme të zhvillimit social-ekonomik dhe marrëdhëniet ndërkrahinore, shkrihen në tërësinë e bashkësisë kulturore ilire, të cilën e vërejmë si në gjuhë, ashtu dhe në kulturën materiale (vendbanimet, veglat e punës, armët, qeramikën, stolitë etj.) e atë shpirtërore (artin e botëkuptimin) të saj, pa kërkuar një unitet të plotë për këtë shkallë të zhvillimit të ilirëve. Veçoritë lokale etnografike në kulturë, ashtu sikurse dhe ato dialektore në gjuhë, nuk cenojnë unitetin e kulturës ilire dhe të bartësve të saj, ato janë shprehje e larmisë dhe e ndryshimeve brenda së njëjtës kulturë.


Gjuha

Ilirët flisnin një gjuhë që dallohej nga gjuhët e popujve të tjerë të kohës së lashtë të Ballkanit. Ajo ishte një gjuhë e veçantë indoevropiane, që kishte lidhje afërie ku më të largët e ku më të afërt me gjuhë të tjera të gadishullit dhe jashtë tij. Janë konstatuar elemente të përbashkëta sidomos me trakishten. Lidhur me vendin e ilirishtes në mes të gjuhëve indoevropiane është diskutuar mjaft dhe janë dhënë mendime të ndryshme.
Një varg dijetarësh të shquar historianë, arkeologë e gjuhëtarë, kanë sjellë një sërë argumentesh historike dhe gjuhësore për origjinën e shqiptarëve dhe të gjuhës së tyre. Sintezën më të plotë, të shoqëruar me vështrimin kritik të mendimeve për origjinën e gjuhës shqipe, e ka dhënë gjuhëtari i shquar prof. Eqrem Çabej, i cili ka sjellë dhe argumentet e tij shkencore, në mbështetje të tezës ilire. Disa nga argumentet e parashtruara prej tij janë këto:
Shqiptarët banojnë sot në një pjesë të trojeve, ku në periudhën antike kanë banuar popullsi ilire; nga ana tjetër, në burimet historike nuk njihet ndonjë emigrim i shqiptarëve nga vise të tjera në trojet e sotme; një pjesë e elementeve gjuhësore: emra vendesh, fisesh, emra njerëzish, glosa, etj., që janë njohur si ilire, gjejnë shpjegim me anë të gjuhës shqipe. Format e toponimeve të lashta të trojeve ilire shqiptare, të krahasuara me format përgjegjëse të sotme, provojnë se ato janë zhvilluar sipas rregullave të fonetikës historike të shqipes, d.m.th. kanë kaluar pa ndërprerje nëpër gojën e një popullsie shqipfolëse; marrëdhëniet e shqipes me greqishten e vjetër dhe me latinishten, tregojnë se shqipja është formuar dhe është zhvilluar në fqinjësi me këto dy gjuhë këtu në brigjet e Adriatikut dhe të Jonit; të dhënat arkeologjike dhe ato të kulturës materiale e shpirtërore, dëshmojnë se ka vijimësi kulturore nga ilirët antikë te shqiptarët e sotëm.
Nga të gjitha këto argumente, del si përfundim se teza e origjinës ilire të gjuhës shqipe, është teza më e mbështetur nga ana historike dhe gjuhësore. Nga ilirishtja e Ballkanit gjer tani nuk është gjetur gjë e shkruar dhe është menduar se nuk ka qenë e shkruar. Dëshmohet e shkruar mesapishtja e Italisë Jugore, që është mbajtur e mbahet përgjithësisht si një degë e ilirishtes, në njëfarë mase si një dialekt i saj i zhvilluar më tej në kushtet e një veçimi prej disa shekujsh nga trungu i saj gjuhësor kryesor. Prej saj kemi rreth 2 000 mbishkrime të shkruara në një alfabet grek (dorik) me disa ndryshime për të riprodhuar disa tinguj të posaçëm të gjuhës së tyre. Një mbishkrim i Kalasë së Dalmaces afër Pukës, që për dekada të tëra qe mbajtur si i vetmi mbishkrim ilir, u provua nga gjuhësia e re shqiptare se nuk ishte tjetër veçse një mbishkrim greqisht i shek. VI-VII. Nëse do të kurorëzohen me sukses përpjekjet që po bëhen për leximin e një mbishkrimi të Muzeut të Shkodrës me prejardhje nga Dobraçi, shkruar me një alfabet të panjohur dhe të një mbishkrimi të gjetur në Bugojë të Bosnjës Perëndimore, mund të sillen të dhëna të reja e të hapen perspektiva. Zbulimet e mëtejshme arkeologjike mund të japin ndonjë tekst ilir të shkruar me alfabet të veçantë ose me alfabet grek a latin. Gjuhët greke dhe latine që hynë më parë në Iliri si gjuhë kulture, tregtare ose si gjuhë zyrtare administrative, nuk u bënë kurrë gjuhë të të gjithë popullit, i cili vazhdoi të ruajë në jetën e tij të përditshme të folmen amtare. Njoftimi i historianit grek të shek. II p.e.sonë, Polibit, për bisedimet e mbretit Gent me delegatët maqedonas përmes përkthyesit që njihte ilirishten, dëshmon se kjo gjuhë u praktikua edhe si gjuhë zyrtare deri në fund të jetës së pavarur politike të ilirëve.
Nga gjuha e ilirëve kanë mbetur disa materiale, por që nuk janë të mjaftueshme: elemente leksikore shumë të pakta të së folmes së përditshme përbërë nga disa glosa ilire, dhe sidomos një numër i madh (rreth 1 000) emrash të përveçëm, emra personash, perëndish, fisesh, vendesh dhe disa emra lumenjsh e malesh. Fjalët ilire i kemi në formën që na janë dhënë prej autorëve grekë e latinë, jo në formën autentike të tyre. Ndër ato fjalë mund të përmenden rhinos = mjegull, sabaia = birrë meli etj. Emrat e përveçëm ilirë që na janë transmetuar në burimet e shkruara antike (autorë grekë e latinë, mbishkrime greke e latine, monedha të territorit ilir) përbëjnë materialin kryesor që kemi prej ilirishtes së Ballkanit. Ato lejojnë që të nxirren disa elemente të fjalëformimit emëror të ilirishtes e ndonjë tipar fonetik i saj, ndonjë element i leksikut të saj dhe material krahasimi me gjuhët e tjera indoevropiane, po nuk japin mundësi të njihen gramatika dhe leksiku i saj.
Studiues të ndryshëm kanë përcaktuar si ilire edhe një numër fjalësh të ndeshura në gjuhët e tjera të lashta ose në gjuhët e sotme të Evropës, duke i marrë ato si huazime nga ilirishtja ose si të trashëguara prej saj. Shumica e tyre janë të diskutueshme, po disa kanë gjasa vërtetësie. Ndër to përmendim: lat. mannus = kalë i vogël, krhs. shqipen maz/mëz; gr. balios = i bardhë, me pulla të bardha, krhs. shqipen balë; gr. kalibe = kasollë; disa fjalë pararomane etj.
Material më të pasur jep mesapishtja e Italisë Jugore. Prej saj kanë ardhur një numër mbishkrimesh zakonisht të shkurtra e shpesh fragmentare të shek. VI-I p.e.sonë, që japin edhe fjalë, trajta e ndonjë frazë, përveç emrave të përveçëm që përmenden në to, por që janë kuptuar dhe shpjeguar deri më sot në një masë të vogël. Kemi disa glosa si brendon = bri, bilia = bilë, bijë etj., dhe shumë emra të përveçëm njerëzish, fisesh e vendesh.
Janë vënë re gjithashtu edhe bashkëpërkime të rëndësishme midis mesapishtes dhe shqipes në sistemin fonetik dhe gramatikor, si p.sh. reflektimi i |o|-së së shkurtër indoevropiane në |a|, evolucioni ?|-m|>|-n| i mbaresës së rasës kallëzore njëjës të emrave në të dyja këto gjuhë etj.


Arti dhe botëkuptimi

Arti ilir në periudhën e hershme të hekurit karakterizohet me stilin e tij dekorativ të theksuar të epokës së bronzit, por lulëzimin e arrin në fillim të epokës së plotë të hekurit, d.m.th. rreth shek. VIII-VII p.e.sonë në kushtet e zhvillimit të mëtejshëm ekonomiko-shoqëror të ilirëve. Kjo vihet re qartë sidomos në grupin e kulturës së Devollit, në atë të Mat-Glasinacit etj. Ky stil zbukurimi, i aplikuar jo vetëm në objektet e veçanta metalike, kryesisht prej bronzi dhe në qeramikë, por edhe në materialet që nuk i rezistuan kohës si në dru, kockë etj., përfaqësohet nga një gamë e pasur figurash gjeometrike, si rrathë të veçantë e bashkëqendrorë, rombe e trekëndësha me fusha të zbrazura ose të mbushura me vija paralele etj., të kompozuara me një fantazi të zhvilluar dhe në një sistem rigorozisht simetrik.
Ky stil do të jetojë në të gjitha periudhat e veçanta të zhvillimit dhe të dobësimit të tij, deri në fund të periudhës së hershme të hekurit, duke përbërë kështu bazën kryesore dhe më të qëndrueshme të koncepteve estetike të ilirëve në përgjithësi. Arti figurativ në Iliri u zhvillua më vonë; atë e shohim të përfaqësuar në figura njerëzish dhe kafshësh të trajtuara skematikisht ose në mënyrë të stilizuar si dhe në objekte të tjera, si art dekorativ i ndërthurur me motive gjeometrike.
Nga shek.VI p.e.sonë tek fiset e Ilirisë së Veriut nën ndikimin e fuqishëm të kulturave mesdhetare dhe në kornizën e lidhjeve të shumëfishta të popullsive përreth Adriatikut Verior, lindi një art i pasur figurativ, shprehjen më të lartë të të cilit e gjejmë tek situlat liburne e tek urnat japode. Në një stil të pjekur arkaik të kohës janë paraqitur në këto monumente pamje nga jeta e përditshme e ilirëve, në mënyrë të veçantë e shtresave të pasura të shoqërisë së tyre, midis të cilave skena argëtimesh, siç është rasti i një valleje grash lidhur dorë për dore, apo i një procesioni funeral, ku përcjellja është dhënë nëpërmjet një vargu të gjatë kurorash luftarake dhe kalorësish që marrin pjesë në ceremoninë solemne. Në raste të tjera paraqiten skena luftimesh, gjuetie, mundjeje etj. Këto manifestime artistike, megjithëse të ndikuara nga pikëpamja e stilit dhe e karakterit tregimtar të ornamentit prej artit arkaik grek dhe ai etniko-italik përsa i përket paraqitjes së figurave, motiveve reale dhe përmbajtjes së tregimit, kanë mjaft elemente vendëse, që tregojnë për natyrën vendore të prodhimit të shumë prej tyre. Në këtë drejtim përveç vlerave artistike, këto monumente përbëjnë edhe një burim historik të dorës së parë për njohjen e jetës dhe të koncepteve të shoqërisë ilire në shek. VI-V p.e.sonë.
Përsa u përket besimeve të ilirëve të epokës së hekurit, ato nuk ndryshonin prej atyre të epokës së bronzit. Një rol të madh vazhdon të luajë kulti i tokës mëmë i lidhur me pjellorinë e saj dhe me zhvillimin e bujqësisë në përgjithësi. Shumë e përhapur tek ilirët ishte heliolatria (adhurimi i diellit). Gjurmët e shumta të saj shprehen përmes motiveve të ndryshme, që zbukuronin objektet e veçanta dhe që në mënyrë grafike simbolizonin diellin. Të tilla ishin, p.sh.: rrathët bashkëqendrorë, svastikat, spiralja etj. Ky kult diellor tek ilirët shprehej dhe përmes varëseve të ndryshme në formë kali, kaprolli, zogu etj.
Një kult tjetër shumë i zhvilluar tek ilirët, sidomos tek ata të krahinave jugore, ishte dhe gjarpri si simbol i pjellorisë si totem, si qenie mbrojtëse nga syri i keq (apotropeike) etj.
Vendosja e varreve në tuma përreth një varri më të hershëm të pasur dhe qendror, si dhe shoqërimi i të vdekurit në varr me objekte të ndryshme, tregon se tek ilirët e periudhës së hershme të hekurit ishte i zhvilluar dhe kulti i të parëve, si edhe besimi mbi jetën e përtej varrit.
Ilirët besonin edhe në ekzistencën e fuqive mistike, që rronin midis tyre dhe u shkaktonin njerëzve sëmundjet dhe fatkeqësitë e tjera shoqërore. Për t’i larguar këto të këqija, ilirët sajuan forma të ndryshme varësesh (amuleta), me karakter apotropeik etj.
User avatar
qenpo
Posts: 2350
Joined: Sun May 29, 2005 9:53 am

Post by qenpo »

4. KOLONITË HELENE TË BREGDETIT ILIR


Themelimi i kolonive helene dhe marrëdhëniet me botën ilire

Vendosja e kolonive helene në bregdetin ilir është pjesë e drejtimit të lëvizjes kolonizuese helene, në të cilën më aktiv u tregua Korinthi. Kjo dukuri u zhvillua, nga njëra anë, me shtytjen e faktorëve ekonomikë e shoqërorë të metropoleve dhe, nga ana tjetër, qe një hap i mëtejshëm në përfshirjen e zonave ilire në sferën e ekonomisë së Mesdheut. Kolonitë më të hershme u vendosën në tokat e Ilirisë së Jugut. Këto zona të banuara nga ilirët kishin marrëdhënie tregtare me vendet e Greqisë që nga epoka kreto-mikene. Kjo tregti fitoi një bazë më të gjerë në kushtet e shthurjes së rendit fisnor tek ilirët. Vendosja dhe zhvillimi i mëtejshëm i kolonive ka qenë pasojë e këtij procesi. Në fillim u vendosën pranë vendbanimeve ilire pikat tregtare, të cilat me zhvillimin e mëtejshëm të marrëdhënieve me brendatokën ilire u populluan nga grupe kolonistësh helenë dhe u kthyen në qendra të shpërngulurish (apoike) të metropoleve greke.
Kolonia më e hershme u vendos në vitin 737 në ishullin e Korkyrës, që banohej atëhere nga liburnët. Nga këtej një valë kolonistësh u vendosën në Dyrrah (627 p.e.sonë, ka shumë gjasë edhe më herët). Apolonia, e cila u themelua në vitin 588, ngjan të ketë qenë populluar nga kolonistë të ardhur nga Dyrrahu. Për gjithë kohën antike midis dy qyteteve u mbajtën lidhje të ngushta ekonomike dhe politike, që janë karakteristike për marrëdhëniet midis metropoleve dhe apoikeve. Në të njëjtën kohë me Apoloninë u formua nga banorët të ardhur nga Eubea edhe kolonia helene në Orik, e cila për vetë mundësitë e kufizuara të kontakteve me prapatokën ilire nuk arriti kurrë rëndësinë ekonomike, as edhe famën e dy kolonive të tjera. Kaluan edhe dy shekuj të tjerë derisa kolonistët helenë të ardhur nga Parosi, Sirakuza e Sicilisë dhe Knidi të vendoseshin në ishujt e Ilirisë së Veriut, ku themeluan Faron (sot Hvar), Isën (sot Vish) dhe Korkyrën e Zezë (sot Korculla).
Në fillimet e veprimtarisë së kolonive peshën kryesore në ekonomi e zinte tregtia tranzite. Nga tokat ilire merreshin prodhime bujqësore, lëndë druri dhe minerale për nevojat e metropoleve, kundrejt shkëmbimit mall me mall me prodhime të zejtarisë.
Por në shek.V p.e.sonë kolonitë e bregdetit ilir nuk janë më shtojca të ekonomisë e furnizuese të thjeshta lëndësh të para të qyteteve mëma. Prodhimi lokal, i mbështetur kryesisht në shfrytëzimin e punës së skllevërve, arrin në këtë periudhë një shkallë të tillë zhvillimi saqë ishte në gjendje të mbulonte jo vetëm kërkesat e popullsisë së këtyre qyteteve, por edhe të botës ilire përreth, gjallëruese dhe nxitëse e drejtpërdrejtë e këtij zhvillimi. Importimet nga qytetet mëma dhe Greqia u kufizuan kryesisht në sendet e luksit dhe në veprat e artit. Dyrrahu dhe Apolonia vepronin tani si njësi ekonomike krejt të pavarura, duke e shprehur këtë edhe në prerjen e monedhave të tyre të veçanta.
Zejtaria u orientua nga prodhimi i sendeve të konsumit të gjerë: qeramika, veglat e punës, armët që hidheshin në tregun e brendshëm dhe në atë të prapatokës. Punishtet e prodhimit të gjerë të enëve prej balte, të tjegullave e të tullave, të punimit të gurit etj., ishin prona të skllavopronarëve dhe kishin karakterin e ergasterive antike.
Në marrëdhëniet tregtare me botën ilire, veç prodhimeve bujqësore e blegtorale, lëndës së drurit për ndërtimin e anijeve dhe skllevërve, për të cilat tregu grek kishte mungesë, vëmendja e kolonistëve u përqendrua në pasuritë minerale të Ilirisë së Jugut. Në shkrirjen dhe në përpunimin e hekurit, të bakrit dhe të argjendit, ilirët kishin një përvojë shekullore, nga e cila përfituan edhe kolonistët. Veçanërisht eksportimi i argjendit që nxirrej nga minierat e pirustëve dhe të Dardanisë, u bë një nga burimet kryesore të pasurimit e të lulëzimit të dy kolonive të mëdha, Dyrrahut dhe Apolonisë. Ai eksportohej kryesisht në formën e monedhave, të cilat gjetën një përkrahje të gjerë në krahinat e afërta dhe të largëta ilire.
Për të nxjerrë fitime sa më të mëdha nga marrëdhëniet tregtare me ilirët, sidomos nga tregtia me shumicë e lëndëve të para, e gjithë kjo veprimtari kryhej nëpërmjet një përfaqësuesi të veçantë të kolonive, të quajtur poleti.
Duke qenë se Dyrrahu dhe Apolonia ishin qendra zejtare e tregtare, bujqësia e blegtoria zinte në to një vend të dorës së dytë. Në rrethet e afërta të qytetit pronarët e pasur kishin tokat e kullotat e tyre me sipërfaqe e prodhim të kufizuar, sepse kufiri me ilirët nuk shtrihej shumë larg mureve të qytetit.


Rendi shoqëror dhe organizimi politik

Që në fillim në kolonitë helene të bregdetit ilir u vendos mënyra antike e prodhimit. Në ndarjen e shoqërisë në kolonitë rol të veçantë luante prejardhja shoqërore dhe etnike e njerëzve. Në kushte më të privilegjuara ishte shtresa me prejardhje aristokrate, që kishte qenë shpesh përkrahëse e themelimit të kolonive. Përbërja shoqërore e shtresave të lira ishte e larmishme. Krahas të mërguarve, për arsye politike gjatë luftërave të demosit me aristokracinë në metropole, kishte fisnikë të varfëruar, zejtarë të zhveshur nga mjetet e prodhimit, fshatarë të shpronësuar, tregtarë e detarë. Kjo masë e popullsisë shtohej vazhdimisht si rrjedhim i dyndjeve të herëpashershme nga metropolet. Në Dyrrah një kontingjent i madh njerëzish të tillë erdhi në gjysmën e dytë të shek.V.
Në Dyrrah e në Apoloni shtresa e skllevërve përbënte forcën kryesore të fuqisë punëtore. Ajo ndahej në tri kategori: në skllevër të qytet-shtetit skllavopronar, të cilët punonin në punishtet e tjegullave dhe të tullave, në thyerjen, transportimin dhe në skalitjen e gurëve, në përpunimin e metaleve e në prerjen e monedhave, pra në punët më të rënda. Të shumtë ishin edhe skllevërit privatë që përbënin kategorinë e dytë, të cilët përveç ergasterive shërbenin edhe në ekonomitë shtëpiake.
Një pjesë të popullsisë, gjithmonë në rritje, e përbënin “të huajt”, kategoria e tretë ose banorët me origjinë ilire. Këta në dhjetëvjeçarët e parë ishin të privuar nga të drejtat shoqërore dhe politike.
Në përputhje me këtë përbërje shoqërore të popullsisë, rendi politik në Apoloni e Dyrrah kishte në fillim karakter oligarkik. Pushteti i takonte një pakice me prejardhje aristokrate. Shumica dërrmuese e popullsisë, ashtu edhe ilirët, duke mos bërë fjalë për skllevërit, nuk gëzonte të drejta në qeverisjen e qytetit.
Zhvillimi i vrullshëm ekonomik i Dyrrahut dhe i Apolonisë në shek.VI-V shoqërohet me ndryshime në rendin shoqëror e politik të dy kolonive, si rrjedhim i një lufte të ashpër sociale e politike. Me zgjerimin e prodhimit zejtar dhe të shkëmbimit të mallrave me ilirët dhe me Greqinë, u pasuruan dhe u forcuan ekonomikisht shtresat tregtare e zejtare të kolonive. Këto shtresa dolën tani si forca të pavarura në arenën politike kundër grupit oligarkik, me synimin për të marrë pushtetin dhe për ta përdorur atë në dobi të interesave të tyre. Si rrjedhim i kësaj, në vitin 437 shpërtheu në Dyrrah një kryengritje e demosit, e njohur në historinë antike për rolin që luajti në prag të luftës së Peloponezit. Në arenën e kësaj lufte përveç forcave të demosit dhe aristokracisë, u duk edhe ndeshja e interesave të Korkyrës, prapa së cilës qëndronte Athina dhe Korinthi. Të dyja fuqitë synonin të përfitonin mundësi më të gjera në tregun ilir. Gjithashtu në këtë ndeshje morën pjesë aktive edhe ilirët fqinjë, të cilët duke ndihmuar aristokratët e dëbuar nga qyteti, u radhitën me forcat që përkahnin Athinën në luftën kundër lidhjes së Peloponezit.
Rrjedhimi kryesor i luftës civile në Dyrrah ishte triumfi i plotë i parimit të ndarjes klasore të shoqërisë, forcimi i polisit skllavopronar. Pushteti tani kalon nga rrethi i kufizuar i aristokracisë skllavopronare në duart e gjithë skllavopronarëve si klasë. Baza shoqërore e tij u zgjerua me pjesëmarrjen e shtresave më të gjera skllavopronare, të pronarëve të punishteve, të tregtarëve etj., duke bërë kështu më të theksuar mënyrën antike të prodhimit. Që nga kjo kohë u forcua edhe pozita shoqërore e ilirëve që banonin në qytet. Një dukuri e tillë e ngjashme u zhvillua edhe në Apoloni.
Këto ndryshime u pasqyruan edhe në përbërjen dhe në funksionet shtetërore. Vendin e krerëve (fylarkëve) aristokratë, në duart e të cilëve qe përqendruar pushteti gjatë regjimit oligarkik, e zuri tani një organ kolegjial, buleja (këshilli). Anëtarët e saj mund të ishin jo vetëm nga fisnikët, por edhe nga shtresat e tjera të skllavopronarëve. U krijua edhe organi i mbledhjes së përgjithshme të popullit, helieja. Detyrat kryesore të saj ishin miratimi i ligjeve, marrja e vendimeve me rëndësi dhe zgjedhja e kontrollimi i veprimtarisë së organeve ekzekutive të qytetit. Me gjithë pjesëmarrjen e popullit të lirë, edhe ky organ ishte në duart e skllavopronarëve, pa praninë e të cilëve helieja nuk kishte të drejtë të zgjidhte organet e larta ekzekutive të qytetit. Nga anëtarët e bulesë në krye të çdo viti zgjidhej prytani, i cili ishte funksionari më i lartë civil i qytetit. Me emrin e tij lidheshin të gjitha ligjet, dekretet e vendimet me rëndësi të shpallura gjatë vitit. Me çështjet që kishin të bënin me mbrojtjen ushtarake dhe me luftën merrej toksarku, që ishte komandanti i shigjetarëve. Sekretarit i binte për detyrë kryesore të kujdesej për ngulitjen mbi gur ose mbi tabela bakri të ligjeve, të dekreteve e vendimeve të marra nga helieja apo organet e larta ekzekutive dhe t’i shpallte ato publikisht. Të tre hieramnamonët, merreshin jo vetëm me çështjet e kultit, me organizimin e lojërave e të festave, por me sa duket edhe me çështjet financiare të qytetit. Veç këtyre kishte edhe nëpunës të tjerë, të një rangu më të ulët, por që në të vërtetë luanin një rol me rëndësi në jetën ekonomike. I tillë ishte nëpunësi i ngarkuar me prerjen e monedhave, i cili kishte për detyrë të kujdesej si për sigurimin e lëndës së parë, ashtu edhe për prerjen dhe shpërndarjen e monedhave. Mbi drahmet e argjendta emri i tij vendosej krahas atij të prytanit. Një funksionar tjetër ishte poleti që merrej me rregullimin e tregtisë me ilirët.
Kulti fetar ishte në harmoni me institucionet shoqërore e politike të qytetit. Kjo duket edhe nga shkrirja e funksioneve fetare me ato shtetërore (hieramnamonët). Hyjnitë më të adhuruara në Apoloni ishin Apoloni, që i dha emrin qytetit, hyjnesha ilire e brigjeve u unjisua nga kolonistët me Artemisin; Dionizi ishte hyu i vreshtave etj. Perënditë kryesore, të cilëve u faleshin më shumë dyrrahasit, ishin Zeusi, Dielli dhe bashkëthemeluesi legjendar i qytetit Herakliu.
Kolonitë helene u vendosën në Iliri në rrethanat e marrëdhënieve të ngushta ekonomike me ilirët, që kushtëzoheshin nga interesat reciproke. Fuqizimi i mëtejshëm i kolonive përkon me lindjen e qyteteve ilire dhe me formimin e shtetit ilir. Tek këta kolonitë do të gjejnë një bazë për t’u mbështetur në synimet e tyre për çlirimin e plotë ekonomik dhe politik nga metropolet. Nuk kanë munguar edhe konfliktet midis ilirëve dhe kolonive, me sa duket, si rrjedhim i shpërdorimeve të kolonistëve në marrëdhëniet me ilirët dhe për kufijtë midis tyre. Këto morën forma të armatosura në luftën e Apolonisë me qytetin ilir Thronion rreth mesit të shek.V dhe në luftën e ilirëve kundër Isës më 385 p.e.sonë.
Që nga gjysma e dytë e shek. IV p.e.sonë historia e kolonive helene të bregdetit të Ilirisë zhvillohet në marrëdhënie të ngushta me historinë politike të shtetit ilir dhe në kornizën e saj.
User avatar
qenpo
Posts: 2350
Joined: Sun May 29, 2005 9:53 am

Post by qenpo »

Historia Shqiptare



Zhan-Klod Faverial


Shumë kohë më parë se Perëndia të na hidhte në kufijtë e Shqipërisë, ne i kemi parë shqiptarët, dhe kemi thënë: Ja, njerëz me të vërtetë të mirë. Mendimi i mirë që ishte ngjizur ndër ne, u forcua më tej nga marrëdhëniet që patëm me Bib Dodën, princ i Mirditës.

Dhe, që atëherë lindi ideja për të studiuar nën dritën e historisë, një popull që nxirrte para nesh njerëz kaq të mirë, shfaqte kaq madhështi, dhe na ngjallte kaq nderim. Mjerisht, askush, të paktën aq sa ne njihnim, nuk e ka shkruar historinë e saj. Ndoshta, për këtë arsye, na u desh të shënonim vetë me durim faktet në lidhje me Shqipërinë, të cilat i gjejmë të shpërndara ndër historianë dhe dokumente të huaj.

Çfarë doli si rrjedhim nga kjo punë e gjatë dhe e stërmundimtë? Seria e papërfunduar, pa dyshim, por tekembramja, një sërë faktesh, një pjesë civile dhe të tjerat fetare, që ne sot mund t'ia parashtrojmë lexuesit.
Ndoshta, ende këto fakte nuk do të kishin marrë një farë renditje kronologjike, pa një udhëtim që ne bëmë në Gorça (Guruxhe për turqit), në vitin 1884, dhe kur u kthyem prej andej, ndjemë nevojën të përfitonim nga materiale të tjera, përveç që i kishim mbledhur me mundim.
Ishte një e vërtetë se, qysh nga pushtimi romak, Shqipëria nuk ka patur përkatësi politike. Që atëherë, për të hartuar historinë e saj, nuk mund të mbështeteshe në zhvillimet politike të jetës së saj kombëtare.

Por në mungesë të ngjarjeve politike, dukej se mund të gjeje mbështetje në faqet e jetës së saj fetare. Po ashtu, vendi ka kaluar në krishtërim qysh në kohët e hershme, dhe primati i Ilirisë, pati kërkuar strehim ndër malet shqiptare, pas shkatërrimit të Justinianës nga ana e Avarëve.
Për fat të keq ne nuk kishim llogaritur Greko-Bizantinët dhe vandalizmin e tyre. Por për shkak të vandalizmit të tyre u shkatërruan monumentet që ne patëm filluar, jo vetëm në jetën fetare të popullit shqiptar, por, pothuaj të të gjithë gadishullit Ilirian: Ohri-Justiniana ka qenë metropoli i tij nga viti 535 deri në 1767.



Për historianin, shkatërrimi i arkivave të një kryeqendre kaq të rëndësishme e kaq të madhe, si Metropoli Ohër-Justiniana, është një humbje për të cilën nuk do të të vinte shumë keq, nëse veç interesit të madh në lidhje me të, nuk do të kishin shërbyer shumë fakte fetare si pika orientimi për ngjarjet civile…

Nuk është e pavlerë të theksojmë, gjithashtu, se peng i grindjeve fetare, të dhunshme e shekullore, midis Romës e Bizantit, ka qenë Iliria. Ka qenë kjo në Bizant, si rrallë diku tjetër ku ndodhin grindjet fetare, por, shkaku për të cilin është debatuar gjithherët ishte për zotërimin e Ilirisë dhe të Ohrit, metropolit të saj.



Pra, çështja kryesore e Bizantit ishte që, të mbeste zotëruese e Ohrit, dhe të mos lejonte ilirët të krijonin një shtet më vete, siç u formuan në vende të tjera, si dhe të kthente në bizantizëm atë që Roma e kishte romanizuar, e më tej, të zëvendësonte me të folmen greke, në fillim atë latinishte, e më pas edhe të folmet vendase, të cilat u bënë krahinore, rurale, në krahasim me gjuhën zyrtare të pranuar nga të gjithë.
Dhe tashmë, cila do të jetë e ardhmja e këtyre racave të pafat dhe e këtyre vendeve të mallkuara? Ne nuk e dimë. Veç diçka duket e sigurtë. Çasti për të krijuar një shtet të madh ka humbur njëherë e përgjithmonë. Duhet shtuar këtu se, sa më tepër grekët do t'i imponojnë vetes sakrifica, herë për të fituar njërën e herë për të fituar tjetrën pjesë, aq më shumë do të bëhen të urryer.
Përsa i përket interesit të tanishëm që i bashkangjitet njohjes, jo vetëm të Shqipërisë, por edhe më tej, të gjithë Gadishullit Ilir, ne na duket përherë e më tepër se Europa e industrializuar dhe e qytetëruar, bën këtu po atë çka vetë Europa barbare dhe endacake ka bërë dikur….

Zhan-Klod Faverial (1817-1893), një prift katolik i lindur në një fshat malor pranë Sent-Etienit, Francë, e që do të punonte në zemër të një rajoni ortodoks të Perandorisë Otomane, nisi të shkruajë historinë e Shqipërisë që nga lashtësia e deri në gjysmën e dytë të shekullit të 19-të, vitit kur vizitoi për herë të parë këtë vend, pra më 1884. Ishte koha kur, gjithaq sa tani, Shqipëria përtej saj, përfaqësonte një enigmë e një dije të keqkuptuar. “Historia e Shqipërisë” një vepër me shumë rëndësi për historinë e popullit shqiptar, që sipas zbuluesit të saj albanologut Robert Elsie, është një vepër plot me njoftime të reja që nuk përfshihen kund tjetër, pritet t'i vijë së shpejti lexuesit dhe studiuesve në gjuhën shqipe nga shtëpia botuese “Plejad”. Botuesi i saj, Çlirim Kulla, thotë se është një vepër surprizë e që plotëson shumë boshllëqe të historiografisë shqiptare. “Politika franceze ka pasur një orientim tjetër ndaj Shqipërisë 150 vjet më parë, ndërsa autori i kësaj historie sjell një vështrim të ndryshëm mbi Ballkanin Perëndimor, ku në fokusin e Zhan-Klod…………….. Favarielit më së shumti është Shqipëria.”
Ishte fillimi i viteve ‘90-të kur studiuesi Robert Elsie dëgjon për herë të parë mbi një Histori të Shqipërisë, një vepër të konsiderueshme. Thuhej se dorëshkrimi gjendej në Stamboll, por kërkimet nuk nxorën gjë në dritë. Në shtator të vitit 1999 At Iv Danzhu, përgjegjës për arkivat e Strehës-Amë të Bashkësisë së Misionarëve Lazaristë në Paris sinjalizon zbulimin e veprës më të rëndësishme të Faverialit. “L'Histoire de l'Albanie” e Zhan-Klod Faverialit ishte shkruar midis viteve 1884-1889. Dorëshkrimi përmban 483 faqe. “Vepër e një rëndësie të madhe kulturore për popullin shqiptar, e para që gjurmon historinë e plotë të Shqipërisë, nga lashtësia deri në gjysmën e dytë të shekullit të 19-të. Historia e tij është më saktë ajo e një treve jug-lindore evropiane me popullsinë e saj. Kjo histori është për më tepër historia e gjithë pjesës jug-lindore të Gadishullit Ballkanik duke përfshirë këtu, jo vetëm Shqipërinë e sotme, por edhe Epirin, Malin e Zi dhe gjithë Maqedoninë”, shkruan dr.Elsie i cili ka meritën e zbulimit të dorëshkrimit dhe e ka pajisur për botim edhe më një parathënie, përpos asaj të vetë At Favarielit. Sipas Elsie, Zhan-Klod Favariel ka përdorur të gjitha burimet e rëndësishme të historisë ballkanike, të shfaqura deri në ditët e sotme: Aravaniti, Ami-Bue, Kanty, Dezobri dhe Bashele, Farlati, Hammer-Purgstall, Hekard, Lavale, Le Bo, Lekuje, Puarzo e Kais dhe mbi të gjitha, të madhin Pukëvil. Ai ishte gjithashtu në dijeni të veprave të letërsisë shqipe të autorëve të shekullit të 17-të si Budi, Bardhi e Bogdani. Përpos “Historisë së Shqipërisë”…………. Favariel, librat e botuar të të cilit ishin kryesisht në gjuhën bullgare, ndërsa pjesa më e madhe nuk u publikua kurrë, janë nedhe veprat “Historia Vllahe” 1891 dhe “Histori e Gadishullit të Ilirisë”.
User avatar
qenpo
Posts: 2350
Joined: Sun May 29, 2005 9:53 am

Post by qenpo »

Histori e Hershme - Pellazge, Ilire dhe Epirote

Mbas vdekjes se Aleksandrit te Madh ne shekullin e katert para eres sone,
Mbreteria e epirit filloi te rritej. Epiri perbehej kryesisht prej fisit Ilir
te quajtur Molossi. Molosset ishin nje fis i fuqishem i cili kishte marre
pjese edhe ne luften e peloponezit. Molosset ju bashkuan mbreterise Ilire,
kunder dy aleancave Greke, te ashtuquajtura aleanca Achean, dhe aleanca
Aetolian. Ne kete Kohe Greket po zhvillonin luftera per therrime nga
perandoria e rrenuar e Aleksandrit. Heredoti, historiani me i besueshem Grek
njofton se "Epiri eshte i banuar nga popuj jo-greke te cilet flasin nje gjuhe
Barbare". Ai shton se keta popuj ne nje kohe te lashte quheshin Pellazge
(domethene me te hershem se toka). Keta pellazge njofton Heredoti si edhe
Thucididi, jane ata te cilet shpiken panteonin e perendive, te cilin greket e
adoptuan me vone. Eshte e qarte se Zeusi Aferdita, Ethina, Thetis Ari etj nuk
mund te jene perendi greke pasi keto fjale nuk kane asnje kuptim ne greqisht,
por ne nje gjuhe tjeter, gjuhen shqipe. Ne nje kohe te lashte pellazget kane
banuar ne Athine si edhe ne gjithe territorin e Greqise pervec ishujve. Ata
gjithashtu kane ndertuar murin perreth Akropolis ne Athine sepse pellazget
njiheshin si muratore te shkelqyer, nen pagen e qeverise athinase, e cila me
vone rrefuzoi pagese dhe i ndoqi Pellazget nga territori i saj. Sic dihet ne
mitologjine shqiptare, gojedhana te tilla si ajo e Rozafes, dhe Argjiros
tregojne se ndertimet e keshtjellave si edhe flijimet berbejne nje pjese te
konsiderueshme e kultures shqiptare. Ky fakt perforcon prejardhjen e
shqipetareve nga Pellazget te cilet ishin nje nga popujt me te hershem Arjan
ne Ballkan. Pellazget kane qene nje fis ose grup fisesh Ilire, te cilet
permenden nga Homeri sebashku me fise te tjera Ilire si Dardanet, Taulantet,
Enkelejdet etj, te cilet luftuan kunder Akejve ne luften e Trojes si aleate
te mbretit Priamit dhe Hektorit ne mbrojtje te Trojes.Greket krijuan koloni
ne territoriet e mbreterive Ilire dhe Epirote sidomos ne ishullin e Kelqyres
si edhe ne Apollini dhe Dyrrachium (Durres). Keto Koloni u formuan
vecanerisht per arsye tregetie. Iliret nuk kundershtuan krijimin e ketyre
kolonive per dy arsye; Se pari sepse i jepte atyre mundesine te tregetonin
me vende te ndryshme sidomos per blerje parzmoresh shpatash etj, te cilat
prodhoheshin ne greqi vecanerisht per shije Ilire te dekoruara me figura
gjeometrike, te cilat ishin te modes ne Iliri, dhe se dyti sepse iliret nuk e
kishin tradite tregetine si zanat te trasheguar, por preferonin lufte dhe
plackitje, pasi Iliret kane pasur nje tradite luftarake.
Kur Mbreti Pirro (Pyrrhus) lindi ne familjen mbreterore Epirotase, ai u
urzupua nga nje feud familiar i cili e perndoqi Pirron nga mbreteria
Epirotase. Pirroja u detyrua te gjente mbrojtje ne mbreterine mike te
Taulanteve te cilet ne ate kohe zoteronin territoret e Shqiperise qendrore
perreth Durresit. Mbasi arriti nje moshe te pjekur, Pirroja i mbeshtetur nga
nje force Taulante pushtoi Epirin dhe perndoqi urzupuesit e tij. Me pas Pirro
vijoi te perforconte pushtetin me lidhje martese. Ai u martua me Brikenen.
Brikena, ishte e bija e mbretit te fuqishem Dardan Bardhyli. Gjithashtu Pirro
perforecoi aleancen e tij me fisin e Taulanteve. Mbas ketyre veprimeve, Pirro
aneksoi territoret Ilire ne veri deri ne Shkoder (Scodra), si edhe ne lindje
duke pervetesuar territore ne Maqedoni dhe jug duke pushtuar Greqine Veriore.
Vemendja e Pirros me vone u kthye nga perendimi, dhe vecanerisht nga
republika e re e Romes, e cila sapo kishte filluar te zgjerohej. Pirroja
kaperceu detin dhe luftoi dy beteja te rrepta me Romaket te cilat i fitoi por
me humbje te medha. Fatkeqesisht duke marshuar ne nje qytet te pushtuar nje
grua hodhi nje vazo lulesh nga nje vend i larte, e cila e goditi Pirron ne
koke dhe e la te vdekur.
Vdekja e Pirros ishte nje fatkeqesi e paimagjinueshme per boten Ilire. Ai
u varros me madheshti si nje hero i Epirit dhe si nje Aleksander i dyte.
Menjehere pas vdekjes se tij Perandoria epirotase u shemb. Shume Greke,
perpiqen ta helenizojne figuren e Pirros, por kjo genjeshter eshte e kote
sepse ai kurre nuk ju bashkua ceshtjes greke, por gjithmone luftoi kunder
tyre duke pushtuar Greqine.
Mbas Vdekjes se Pirros, Nje force e re u shfaq ne veri te Epirit. kesaj
rradhe ishte mbreti Ilir Agron i cili ngriti flamurin mbi kryeqytetin e
mbreterise se vet Shkodres. Agroni e deklaroi mbreterine e vet dhe shfaqi
deshiren per te vazhduar rrugen e Pirros. Mbasi perforcoi lidhjen me
Dardanet, Agroni e ktheu vemendjen drejt jugut. Ai aneksoi territoret e
Molosseve te cilet i kerkuan ndihme Agronit kundrejt aleancave Greke te cilat
u perpoqen te perfitonin nga vdekja e Pirros per te pushtuar territor ne
Epir. Agroni dergoi floten e vet e cila zmbrapsi dhe shkaterroi forcat greke.
Suksesi i arritur ne Epir i dha Agronit zemer per te zhvilluar pushtimet ne
Greqi. Mbas disa fitoresh te shpejta te Flotes, Agroni dergoi ushtrine
tokesore nen komanden e Skerdilaidit e cila mposhti keqazi forcen me te madhe
Greke te derguar kundrejt tyre. Mbas kesaj fitore Greket filluan ti
trembeshin jo vetem humbjes se kolonive te tyre si ato te Apollonise dhe
Durresit te cilat ishin tashme ne duart e Ilireve, por gjithashtu humbjen
perfundimtare te Greqise. Ata derguan nje seri ankesash drejtuar senatit
Romak, duke u ankuar se Iliret po kercenonin tregtine Greko-Romake, mirepo
Romaket nuk shfaqen interes per fatin e Greqise pasi ishin te zene me luftrat
e tyre Kunder Kartagjenes.
Nderkohe lajmi i fitores se madhe arriti Agronin i cili u gezua aq shume
sa shtroi nje banket te madh ne te cilin piu aq shume vere sa mbas tri ditesh
vdiq. Vdekja e mbretit Agron ishte humbja e dyte e njembasnjeshme mbas
vdekjes se Pirros e cila edhe njehere paralizoi fuqizimin e rrufeshem te
Ilireve. Por kjo humbje ishte me e madhe se sa ajo e Pirros pasi Agroni nuk
kishte asnje mashkull i cili mund te merrte frenat e mbreterise. Pushteti i
kaloi automatikisht gruas se tij, mbretereshes Teuta.
Fitoret e njembasnjeshme te ushtrise Ilire vazhduan ne greqi nen
Mbretereshen Teuta e emertuar mbreteresha e detrave. Flota Ilire paralizoi
cdo levizje te cdo force qe perpiqej te kalonte adriatikun, tregetia
greko-Romake filloi te paralizohej. Ne keto rrethana Romaket, te cilet ishin
duke perfunduar kapitullimin e Kartagjenes ndjene nje detyrim te dergonin nje
delegacion tek Mbreteresha Ilire per ti kerkuar asaj te ndalonte piraterine
Ilire ndaj anijeve Romake. Dy konsuj u derguan ne Shkoder me detyren qe te
transferonin kete mesazh. Por Teuta u tregua nje diplomate e pa-zote per te
shmangur nje konflikt me Romen e cila ishte gjithashtu nje force ne rritje
duke u fuqizuar cdo dite e me teper. Qendrimi i matur i mbreterve te
meparshem Ilire te cilet preferuan nje Aleance me Romen, nuk u mor parasysh
nga Teuta, e cila ishte e fryre nga fitoret e njepasnjeshme, fitore te cilat
ishin merita e mbretit te vdekur Agron. Por Agroni nuk mund te ngrihej nga
varri per te kerkuar llogari. Konsujt Romake kerkuan prej Teutes vetem qe ajo
te ndalonte piraterine Ilire ndaj anijeve Romake. Kjo ne cdo rrethane ishte
nje kerkese e arsyeshme. Teuta pa fshehuar ironine u pergjigj se ajo do te
bente cmos te ndalonte floten perandorake qe te plackiste anijet romake, por
ajo nuk kishte mundesi qe ti jepte fund tradites pirate te Ilireve. Kjo
pergjigje shkaktoi nje nervozizem nga ana e romakeve te cilet premtuan se
Mbretet Ilire do te mesonin qe te permiresonin mardhenjet me shtetasit e
tyre. Mbas kesaj pergjigje Teuta dhe obortaret e saj fyen dhe nxorren jashte
konsujt Romake. Ky gabim fatal diplomatik i Tutes u perforcua nga dergimi i
saj i dy anijeve te cilat interceptuan anijet e konsujve Romake duke i mbytur
ato dhe duke vrare te gjithe romaket. Mbas ketij veprimi Senati Romak
unanimisht deklaroi lufte kundrejt Perandorise Ilire.
Megjitheqe deri ketu sjellja e Teutes mund te admirohej disi duke u
cilesuar si nje shprehje krenarie, sjellja e saj e mepasme nuk mund te
vleresohet ne asnje pikepamje. Mbasi Roma dergoi floten e saj drejt e ne
Durres, Teuta nuk morri asnje mase per tu pregatitur dhe per te perballuar
sulmin Romak. Perkundrazi, sapo mesoi per ardhjen e Romakeve, ajo menjehere
braktisi Shkodren dhe u fsheh ne mbreterine fqinje Dardane sebashku me motren
e saj Triteuta.
Romaket arriten nje fitore te lehte. Natyrisht kur ushtria mesoi per
arratisjen e Teutes, ata u diskrajuan dhe u shperndane duke i lene legjioneve
romake nje porte te hapur per pushtimin e Ilirise. Romaket nuk depertuan ne
Iliri, por vetem moren nen kontroll portet e Durresit dhe Apollonise. Mirepo
bisha romake tashme kish marre ere fitimit qe mund ti sillte pushtimi i
Ilirise vecanerisht kur ky pushtim doli kaq i thjeshte. Me vone Romaket do te
ktheheshin ne Iliri kesaj rradhe per ta pushtuar krejt mbreterine ilire. Nen
komanden e nje mbreti renegat Maqedonas te quajtur Dhimiter Iliret do ti
kunderviheshin Romes perseri, kesaj rradhe te pergatitur. Por mediokriteti i
ketij komandanti nuk mund te krahesohej me mbretet fatkeqe Ilire Agron dhe
Pirro. Mbas nje lufte te gjate romaket pushtuan Mbreterine Ilire duke marre
Shkodren. Por ata u gabuan rrende kur menduan se Iliret do te pushtoheshin
kollaj, Qendresa do te vazhdonte deri ne shekullin e IX Pas Eres se Re.
Nen komanden e rebelit Bato, Peonet, fisi me luftarak ilir i cili banonte ne
territorin e sotshem te Malit te Zi, do ta conin Romen ne buze te
shkaterrimit.
User avatar
qenpo
Posts: 2350
Joined: Sun May 29, 2005 9:53 am

Post by qenpo »

28 Nandor 1912

Shkeputur nga "Historia e Shqipnis" e Z. Tajar Zavalani

Kapitulli i pestë

28 NANDOR 1912

Porsa u sigurue pranimi i kushteve të
tyne, udhëheqësit e kryengritjes shqiptare e
lanë punën kryekëput në duert e qeveris
turke për të krijue nji Shqipni të
vetqeverisun, në suazën e Perandoris
Otomane. Ata nuk mbajtën në kambë nji
fuqi të armatosun për me i ba ballë rrezikut
të nji sulmi nga ana e fqinjve të Balkanit.
Ky rrezik ishte dukë në mënyrë të
pagabueshme qysh në fillim të vitit 1912.
Nga ana tjetër, ushtërija turke ishte
dizintegrue si fuqi e disiplinueme nga
shkaku i kryengritjes shqiptare dhe nuk do
të mund të mbronte Shqipnin në rast të nji
lufte. Tue lidhë fatin e Shqipnis me atë të
Perandoris Otomane deri në pikën e
fundit, udhëheqësit e lëvizjes kombëtare
prunë pikërisht at rrezik qi kishin dashtë
me i shpëtue: ushtërit e shteteve të Balkanit
zaptuen tokat shqiptare, tue sulmue nga
veriu, nga lindja dhe nga jugu, ndërsa
Shqiptarët nuk kishin asnji fuqi të
organizueme për me u mbrojtë me sukses.

Lufta Balkanike

Emerimi i nji valiu (guvernatori) prej
origjine shqiptare në Janinë nga ana e
qeveris së Stambollit shkaktoi nji stuhi
zemrimi në shtypin grek. Argumenti ma
tipik dhe plot kërcënime gati të hapët ishte
ky: në rast se Shqiptarët do të mundohen
me shtie në dorë toka qi i përkasin Greqise,
nji frymë solidarësije do të krijohet në mes
të Shteteve balkanike, interesat e të cilve
janë vue në rrezik nga sjelljet e Shqiptarve.
Kjo fushatë e shtypit grek ishte e para re e
zezë qi errësoi triumfin e kryengritjes
shqiptare. Kërcënimi se shtetet e Balkanit Faqe 221

do të vepronin së bashku për të pengue
formimin e nji shteti shqiptar të pamvarun
me të katër vilajetet nuk ishte vetëm nji fjali
propagandë. Qysh në fillim të vitit 1912
shtetet e Balkanit kishin fillue bisedime të
mëshefta për të lidhë nji aleancë politike
dhe ushtarake kundër Perandoris
Otomane. Politika e "otomanizimit" e
qeveris "Xhonturke" shërbeu si nxitja ma e
fortë për të bindë Grekë, Sërbë e Bullgarë
me harrue grindjet në mes të tyne dhe me
bashkue fuqit për me i dhanë grushtin e
vdekjes "Njeriut të sëmundë të Europës"
me qëllim qi me nda tokat e Turkis në
Balkan. Për të justifikue lakmit e tyne, ata
kishin sajue plot argumenta etnike,
historike, kulturore dhe strategjike. Disa
krahina, si Maqedonija, kishin ma shum
se nji kandidat. Negociatat e gjata dhe të
ngatërrueme qi u shvilluen mrapa skenës,
në muajt e parë të vitit 1912, kishin
pikërisht për qëllim me i nda tokat turke në
Europë në mënyrë qi secili shtet i Balkanit
të kenaqej me hisen e vet për të marrë pjesë
në luftën qi po pregatitej. Hapi i parë për
të çelë kto negociata ishte ba tepër i
vështirë mbasi marrëdhaniet në mes të
qeverive balkanike kishin qene acarue deri
ne kulm dhe çdo iniciativë diplomatike
ishte ba e pamundun. Nga ana tjetër,
aleanca balkanike duhej të bahej pa
ndihmën e fuqive të mëdha, të cilat ishin
kundër çdo orvatje me i ba luftë regjimit të
"Xhonturqve".
Për të thye akullin në mes të Sërbis dhe
Bullgaris shërbeu si ndërmjetës gazetari
anglez I. D. Bourchier, korrespondent i
fletores Times në Balkan. Me iniciativën e
tij, kryeministrat e të dy qeverive patën
disa takime mrapa dyerve të mbylluna dhe
u nenshkrue nji aleancë difensive serbo-
bullgare me 13 mars 1912. Aleanca u
justifikue në syt e botës tue shpallë se të dy
shtetet do t'i vinin në ndihmë njani-tjetrit
Faqe ne vazhdim



28 Nandor 1912

Shkeputur nga "Historia e Shqipnis" e Z. Tajar Zavalani


në rast se Turkija sulmohej nga nji fuqi e
madhe. Po të paraqitej rasti për ndarje
tokash, Sërbija do të merrte të gjitha viset
në veri dhe perëndim të Vargmalit Sharr,
kurse pjesa e Bullgaris do të përbahej nga
tokat në lindje të Maleve Rodop dhe të
lumit Struma. Kusuri i Maqedonis do të
përbante nji krahinë autonome. Në rast se
nji zgjidhje e tillë bahej e pamundun,
atëhere Maqedonija duhej të ndahej në tri
pjesë; kufijt e Bullgaris të shtriheshin deri
në brigjet perëndimore të liqenit të Ohrit,
Serbija të merrte edhe nji copë të Shqipnis
deri në qytetin Strugë. Carit të Rusis i lihej
barra me caktue fatin e tokave rreth
Shkupit dhe Dibrës.

Dy muej mbas aleances serbo-bullgare
u nënshkrue nji marreveshtje e njillojtë në
mes të Bullgaris dhe Greqis. 1 vetmi
ndryshim asht se, në ket traktat të fundit,
nuk bahej fjalë për ndarje mirazi, domethanë
se kush do të përvetësonte krahina, mbasi të
shëmbej Perandorija Otomane.

Përcipe, aleanca balkanike u paraqitë si
nji masa difensive, domethanë se caktonte
mënyrën e veprimit në rast të nji lufte
shkaktue nga të tjerët. Kurse bisedimet e
mësheftë në mes të shtatmadhnorivë të
shteteve firmuese treguen se qëllimi i
vërtetë ishte nji luftë agresive kundër
Turkis. U hartuen plane për nji ofensivë të
koordinueme të ushtërive sërbe, bullgare
dhe greke; u caktue numri i divizioneve qi
seicili shtet do të vinte në veprim për të
realizue qëllimet e aleancës.
Lufta e Balkanit u shpejtue nga triumfi i
kryengritjes shqiptare. Sikur e thekson
historiani anglez I. Marriott: "Greqija dhe
Sërbija u alarmuen nga suksesi i
Shqiptarve, të cilët kërkojshim tash haptazi
vilajetet e Manastirit dhe të Shkupit. Me 8
tetor 1912, Kral Nikolla i Malit të Zi muer

1. J. Marriott - The Eastem Question
faqe 13.
Faqe 222

inciativën me fillue luftën kundër Turkis.
Pjestarët e tjerë të aleancës balkanike i
dërguen nji ultimatum qeveris turke tue
kërkue zbatimin e reformave në
Maqedoni. Qeverija e Stambollit u
përgjegj tue u shpallë luftë shteteve të
Balkanit. Mbrenda pak ditve u duk se
ushtërija turke nuk ishte ma arma e
dikurshme. Entuziasmi që kishte ngjallë
kryengritja e "Xhonturqve" ishte kthye në
dishpërim dhe urrejtje kundër regjimit të ri.
Kryengritja shqiptare e kishte shpejtue kët
proces demoralizimi në mes të rekrutve të
rij. Vetëm njësit e përbame nga ushtarë
profesional luftuen me zotësin dhe trimnin
e zakonshme, por qindresa e tyne, sado
heroike, nuk mjaftoi par të ndalue hovin e
ushtërive të aleancës balkanike. Europa u
habit dhe u trondit nga disfatat qi pësoi
regjimi i "Xhonturqve", i cili kishte ngjallë
shum shpresa për të rimëkambë
Perandorin Otomane.

Pak dit mbasi u shpall lufta, ushtërija
serbe fitoi betejën e Kumanovës dhe
marshoi kundër Shqipnis. Në nji
proklamatë drejtue trupave, mbreti Pjetër i
Sërbis shpalli se qëllimi i qeveris së tij ishte
me i prue "liri, barazi dhe vllaznim"
Serbve dhe Shqiptarve pa dallim feje, qi
vuejshin nden zgjedhën otomane. Pak
kohë ma parë aggjentët e organizatës
terroriste serbe "Dora e Zeze" kishin hye
ne kontakt me Isa Buletinin dhe i kishin
propozue bashkëpunim, tue i dhanë
premtimin solemn se të drejtat kombëtare
të Shqiptarve do të respektoheshin me
shum kujdes. Natyrisht ky premtim nuk
ishte i sinqertë mbasi nji mot ma parë
kryeministri sërb Milovanoviç i kishte
deklarue ministrit të jashtëm austriak
Kontit Achrenthal, se Shqiptarët nuk ishin
të zotët me qeveris vetvehten dhe prandaj
duhej të pësonin fatin e Myslimanve të
Algjeris.
User avatar
qenpo
Posts: 2350
Joined: Sun May 29, 2005 9:53 am

Post by qenpo »

Lufterat Iliro-Romake
Riforcimi i Mbreterise Ilire (251-230 para eres se re)
Ne mesin e shek. III para eres se re ne krye te mbreterise Ilire dolen ardianet. Aristokracia skllavopronare ardiane, e cila kishte krijuar nje organizim te mire ushtarak, ne vitin 251 para eres se re mori ne dore pushtetin dhe perfaqesuesi i saj u be Pleurati. Keshtu, ne fuqi erdhi dinastia ardiane, qe sundoi per me teper se 80 vjet, me kryeqytet Shkodren.
Ne lufte me keltet, ardianet arriten t'i debonin ata pertej lumit Narona, kurse ne jug arriten te rrezonin mbreterite e vjetra te enkelejve e te taulanteve, duke e shtrire pushtetin e tyre ne tere Ilirine e Jugut.

Pas vdekjes se Peluratit ne vitin 250 para eres se re erdhi ne fron Agroni, i biri i tij, i cili sundoi per 20 vjet. Gjate sundimit te Agronit shteti ilir beri hapa te medhenj perpara ne fushen ekonomike, politike dhe ushtarake. U krijua nje ushtri e forte dhe nje flote e fuqishme, u forcua pushteti qendror ne dem te autonomise lokale: U rivendosen kufinjte e meparshem qe nga Vjosa deri ne Narona, me perjashtim te tri kolonive bregdetare: Dyrrahu, Apolonise dhe Ises. Mbreteria Ilire u be nje shtet i forte dhe nje fuqi detare. Lundrimi ne Adriatik u fut nen kontrollin e flotes Ilire.

Me vdekjen e Agronit ne krye te shteti erdhi gruaje e tij Teuta, e cila nuk ndryshoi politiken e jashtme te shteti ilir. Duke mbajtur aleancen me Maqedonine, Teuta ne vitin 230 para eres se re nisi kunder Epirit ushtrine dhe floten Ilire. Ekspedita perfundoi me sukses dhe Republika e Epirit hyri ne varesine e Mbreterise Ilire.

Ne vitin 229 para eres se re Teuta iu drejtua qyteteve bregdetare. Meqenese Dyrrahu dhe Isa rezistuan, flota ilire nen komanden e Dhimiter Farit iu drejtua Korkure dhe pasi shpartalloi floten greke, e pushtoi ate. Keto fitore e bene Mbreterine Ilire nje nga fuqite me te medha te pellgut te Mesdheut.

Lufta e Pare Iliro-Romake (229-228 para eres se re)
Rritja e fuqizimi i Mbreterise Ilire vuri ne shqetesim jo vetem shtetet e Greqise por dhe Republiken e Romes, e cila synonte te sundonte ne detin Adriatik. Ne vjeshte te vitit 229 para eres se re Roma filloi luften kunder Mbreterise Ilire.

Fati i luftes me Romen nuk u percaktua aq nga veprimet luftarake sesa nga dobesite e brendshme te shtetit Ilir. Qytetet e medha si Dyrrahu, Apolonia dhe Isa te cilat perbanin mbeshtetjen kryesore te mbrojtjes u bashkuan me romaket. Njeri nga komandatet e Teutes Dhimiter Fari tradhetoi dhe ia doresoi armikut floten Ilire dhe ishullin e Korkyres. Ne keto kushte Teuta u detyrua te nenshkruante paqen me Romen.

Kushtet e paqes se vitit 228 para eres se re qene te renda per Mbreterine Ilire. Teuta detyrohej t'u paguante romakeve nje takse, te hiqte dore nga pjesa me e madhe e Ilirise dhe te mos lundronte ne jug te Lisit me me shume se dy anije. Keshtu Mbreteria Ilire u reduktua ne nje shtet te vogel ne veri te Lisit.

Lufta e Dyte Iliro-Romake (219-219 para eres se re)
Pas nenshkrimit te paqes u duk sikur ne Iliri qe vendosur plotesisht sundimi Romak. Por ngjarjet tregojne se as iliret, as fqinjet e tyre maqedonet nuk u pajtuan me gjendjen e krijuar. Ne vitet qe pasuan, Dhimiter Fari u be mekembes i Mbreterise Ilire ne vend te Teutes e cila ishte larguar nga froni. Dhimiter Fari e shtriu pushtetin e tij mbi gjithe Mbreterine Ilire dhe ndermori nje politike te pavarur nga Roma; ai lidhi aleance me Maqedonine, mekembi ushtrine, ndertoi nje flote te fuqishme dhe u be nje kundershtar i ri per Romen.

Roma nuk mund ta lejonte kete fuqizim te ri te Mbreterise Ilire dhe me 219 para eres se re i shpalli lufte. Edhe kete radhe iliret vuanin nga percarjet e brendshme. Nje pjese e aristokracise skllavopronare me ne krye Skerdilaidin, kaloi ne anen e romakeve. Me 218 para eres se re pas dy betejave shume te ashpra, njera ne Dimal (midis Fierit e Beratit) dhe te tjera ne ishullin e Farit (Dalmacine Jugore), Dhimiter Fari u mund dhe u largua per ne Maqedoni. Ne keto kushte Roma e cila kishte shqetesimet e saj te brendshme lidhi me te shpejte nje marreveshje me Skerdilaidin i cili u be sundimtar i shtetit Ilir dhe detyrohej ti paguante Romes disa taksa.

Lufta e Trete Iliro Romake (170-167 para eres se re)
Pas luftes qe perfundoi me fitoren e Romes, ndikimi i saj mbi shtetin Ilir erdhi duke u rritur. Kjo beri qe forcat antiromake ne Ilir te zgjeroheshin. Pleurati (i biri i Skerdilaidit), me gjithe perpjekjet qe beri, nuk qe ne gjendje te clirohej nga vartesia e Romes. \

Hipja ne fron e Gentit me 181 para eres se re shenon nje etape te re per shtetin Ilir. Ai u perpoq shume per forcimin ekonomik e politik te shtetit ilir. Ai synoi te vendoste nje sistem monetar te perbashket per gjithe mbreterine. Nder masat qe mori, perqendroi pushtetin ne duart e tij, forcoi ushtrine dhe floten, lidhi miqesi me shtetet fqinje dhe me Maqednie, kundershtaren e re te Romes ne Ballkan. Me fillimin e luftes ndermjet Romes e Maqedonise ne vitin 171 para eres se re iliret u rreshtuan ne aleancen tripaleshe antiromake iliro-maqedono-epirote.

Flota Ilire filloi veprimet luftarake ne det po nuk arriti dot te pengonte romaket te cilet ne vitin 168 para eres se re zbarkuan me ushtri te shumta ne brigjet e Ilirise. Romaket i perqendruan ushtrite e tyre ne Genus (Shkumbin) e prej andej pushtuan qendrat e rendesishme gjate rruges dhe u gjenden para mureve te Shkodres. Ne vend qe forcat ilire te qendronin brenda mureve te qytetit, Genti e nxorri ushtrine e vet nga keshtjella dhe u sulmoi romaket ne fushe te hapur, pikerisht aty ku kerkonte armiku. Ndeshja perfundoi me thyerjen e plote te ushtrise ilire. Genti u dorezua rob me gjithe familjen dhe u dergua si rob ne Rome. (Varri i tij ndodhet ne Umbio, Gubio)

Pas fitores mbi Shkodren, romaket iu drejtuan Maqedonise e cila gjithashtu pesoi disfate. Nje vit me vone me 167 para eres se re romaket pushtuan dhe Epirin.

Pas mbarimit te Luftes se Trete Iliro-Romake, Iliria e Jugut u copetua dhe u shkaterrua ekonomikisht, qytetet dhe fshatrat u plackiten dhe u rrenuan. Per Iliret dhe Epirotet filloi nje periudhe e gjate e sundimit romak e cila vazhdoi dhe per me teper se pese shekuj e gjysem.
User avatar
qenpo
Posts: 2350
Joined: Sun May 29, 2005 9:53 am

Post by qenpo »

Gjergj Kastrioti
Skenderbeu

Shkeputur nga "Historia e Shqipnis" e Z. Tajar Zavalani


SKENDERBEU

I pari autor i jetëshkrimit të
Skënderbeut ka qenë Martin Barleti, i cili
jetonte në nji kohë me fatosin tonë
kombëtar. Barleti ishte nji prift katolik nga
Shkodra që pat rastin me njoftë disa nga
prijësit luftarak t'asaj kohe, të cilët i
kallzuen gjithçka dinin mbi trimnit dhe
fitoret e të parit të tyne, Gjergj Kastriotit. Ai
kishte pasë gjithashtu mundësin me
studjue dokumentet zyrtare të arkivit të
Venedikut, ku kishte shkue me jetue mbas
pushtimit të Shkodrës prej Turqve.
Biografin e Skënderbeut ai e shkrojti në
gjuhën latine dhe e botoi në Romë në fillim
të shekullit të XVI. Nji shekull ma vonë, G.
Bienuni, nji prift italian nga Brescia, gjeti
nji tjetër biografi të Skënderbeut të
shkrojtun prej nji auktori anonim prej
Tivari, të cilin Imzot Fan Noli e pagësoi
Tivarasi. Dorëshkrimi origjinal i veprës së
Tivarasit, që mbante datën 1480, ka humbë
përjetë dhe njifet vetëm nga referencat dhe
citatat që përmban libri i Biemmit "Istoria
di Giorgio Castrioto Scander-Begh".

Nji burim i tretë origjinal mbi jetën e
Skënderbeut asht Gjin Muzaka, i cili ishte
nga familja sunduese feodale e Beratit dhe
luftoi krahpërkrah me Skënderbeun. Ai
jetoi në Shqipni edhe 11 vjet mbas vdekjes
së heroit t'onë dhe mandej u vendos në
Napoli. Atje shkrojti "Historin dhe
trashëgimin brez mbas brezi të familjes së
Muzakëve", ku kallzon historin e
Skënderbeut si nji gja që ka dishmue ai vet.

Në shekullin e XIX, dijetarë të
kombësive të ndryshme, tue lanë menjianë
veprat e shumta që ishin shkruejtë gjatë dy
shekujve të maparshëm, u kthyen përsëri
në burimet origjinale që ishin mbyllë në

Faqe 117

arkivat e Vatikanit, Venedikut, Raguzës
dhe Stambollit. Zbulimet e tyne kanë shtie
nji dritë të re mbi jetën dhe veprat e
Skënderbeut. Disa e përmendin në vepra të
përgjithëshme dhe fort të gjata që
shkruejtën mbi shekullin e zaptimit të
Balkanit nga Turqët. Disa të tjerë si
Anglezi Clement Moors, Francezi Camille
Paganel, Gjermani Z. Pisko, shkruejtën
biografi të gjata të Skënderbeut. Por punën
ma të madhe dhe ma të vlefshme e banë
eruditët Thalloczy, Jireçek dhe Shufflay, të
cilët mblodhën së bashku dhe botuen nji
koleksion dokumentash që përbajnë nji vepër
monumentale mbi Shqipnin e asaj kohe.
Ma në fund, iu erdhi radha Shqiptarve.
Mbas luftës së parë botnore, Imzot Fan
Noli botoi "Historin e Skënderbeut", e cila
gëzoi menjiherë nji popularitet të
jashtëzakonshëm dhe u mësue gadi
përmendsh nga nxariësit e shkollave në
atdheun e lirë. At Martin Sirdani mblodhi
dhe botoi gojëdhanat e popullit mbi Skënderbeun.
Më 1937 Thanas Gegaj i parashtroi
Universitetit të Louvain në Belgjikë nji
thezë doktorati në gjuhën frengjishte me
titullin "L'Albanie et l'invasion turque au
XVëme siëcle". Kjo u botue në formë libri
me shpenximet e Universitetit. Mbas luftës
së dytë botnore, pikërisht më 1947, Fan
Noli botoi nji histori të Skënderbeut në
gjuhën anglishte. Kjo asht nji vepër
shkencore e nji niveli shum të naltë,
sidomos për shënimet kritike mbi veprat e
auktorve të shumtë që kanë shkruejtë mbi
Skënderbeun, ashtu edhe mbi
personalitetet dhe ngjarjet historike që
kanë pasë lidhje me epopën tonë
kombëtare. Dobija ma e çmueshme e kësaj
vepre qëndron në orvatjen e auktorit me
dallue faktet nga legjendat dhe
paragjykimet. Mjerisht, tue dashtë me
interpretue ngjarjet historike mbas theoris
marksiste, Imzot Noli sikur mundohet me e
futë Skënderbeun në kallëpin e nji shefi
gueriljesh të kohës sonë. Nga ana tjetër tue
dashtë me korrigjue nji tregim të Barletit që
i duket i gabuem, ai jep nji versjon të tijën
që prish ndoshta nji legjendë, por nuk
duket ma i bindëshëm.

Sidoqoftë, unë nuk kam pasë, as mjetet,
as kohën me i studjue vet burimet
origjinale. Prandaj e them menjiherë se ky
kapitull asht bazue në veprat e Imzot Fan
Nolit dhe të Thanas Gegajt me farë pak
shtesa ose ndryshime nga burime të tjera.

Kthimi në Krujë

Gjergj Kastrioti, që muer famë me
mbiemrin Skënderbe, ishte djali ma i vogël
i Gjon Kastriotit, kryetari i nji prej familjeve
princore ma të fuqishme të Shqipnis së
Mesme. Gjergj Kastrioti lindi në Mat më
1405, mbas biografis së Barletit, më 1412
mbas mendimit të Fan Nolit. Legjenda
popullore, që u thur mbas gojëdhanës,
thotë se e ama, Princesha Vojsava, kur
priste fëmijën pa në andërr se i dha jetë nji
dragoi që ishte i madh sa e tanë Shqipnija
dhe përpinte Turqët me shumicë. Gjergji
kishte, kur lindi, shenjën e nji shpatë në
krahun e djathtë. Që i vogël ai tregoi nji
interesim të çuditshëm për armët e luftës
dhe i pëlqente me luejtë si ushtar me vllaznit
dhe me djemt e tjerë të moshës së tij.

Mbas disfatës që pësoi nga dora e
Turqve më 1423, Gjon Kastrioti u detyrue
me i dërgue Sulltanit si peng të katër djemt
e tij. Barleti shkruen se Gjergji ishte vetëm 6
vjeç. Kurse shifrat që dhamë ma sipër
tregojnë se duhet të kenë qenë 18,
domethanë nji djal që kuptonte nga bota
dhe që nuk mund të asimilohej* krejt në
ambjentin e ri të Oborrit të Sulltanit.
Biografët ma të vjetër janë dakord se
Skënderbeu kaloi gadi 20 vjet si peng në
duert e Turqve para kthimit të tij dramatik
në Krujë më 1443. Domethanë se ishte nji
burrë i pjekun 38 vjeç kur ngriti flamurin e
luftës së shenjtë kundër shkelësit otoman.
Tue shkelë zotimin që kishte dhanë,
Sulltan MuratA i n detyroi të katër djemt e
Kastriotit të pranojnë fën muhamedane.
Mandej, iu ndërroi emnat tur quejtë
Gjergjin Isqender-Bej, që u kthye shqip në
Skënderbe. Ky asht një emën simbolik që iu
dha Skënderbeut për kujtim të Lekës së
Madh, tue qenë se nuk ekziston ndër
emnat muslimane.

Në oborrin e Sulltanit Skënderbeu u
vue në shkollën e kadetve të Pallatit.
Përveç truqishtes ai mësoi edhe disa gjuhë
të tjea dhe sidomos italishten. Arti i luftës
zgjoi interesimin e tij ma të madh. Porsa
ishte në moshë me përdorë armët, ai u çque
në lojnat ushtarake në mes të gjith
vërsnikve të tij. Shpata ishte arma e tij ma e
preferueme, dhe vrapimi maj kalit sporti që
i pëlqente ma tepër. Nga pamja fizike ishte
i gjatë, me nji trup të derdhun prej statuje,
me sy që shkëlqenin nga gjallnija dhe
zgjuetija dhe nji hijeshim burrnor të
mahnitshëm. Sulltan Muratit i kishte ba
përshtypje shkathtësia e tij mendore dhe
mjeshtërija e përsosun në garat me armë.
Ai e muer me simpathi dhe e la të jetonte,
ndërsa vllaznit e tij duket se u mbytën në
nji mënyrë që nuk dihet mirë.

Skënderbeu u ba komandant kavalerije
në ushtërin otomane dhe muer pjesë në
disa luftra të Sulltanit n'Evropë dhe n'Azi.
"Në rrethimin e nji fortese n'Anadoll, -
shkruen Fan Noli, - Skënderbeu, si Leka i
Madh, u ngjit majë murit, ngriti
sanxhakun dhe hyni i pari në qytet". Mbas
çdo spedite Skënderbeu kthehej
ngadhnjyes dhe sillte n'Edrenë robër dhe
plaçkë pa masë. Fama e tij rritej dita-ditës;
ushtërija e adhuronte; komandantët e tjerë
e kishin zili.
Ndërsa Skënderbeu ishte në oborrin e
Sulltanit, lufta kundër Turqve vazhdonte
akoma në Shqipni. Sikur e pamë, më 1432,
Andreja Topija korri nji fitore të madhe, e
cila pat si pasojë nji kryengritje të
përgjithëshme prej Shkodre në Gjinokastër.
Tri ushtëri të tjera që Sulltani dërgoi
kundër Shqipnis tre vjet me radhë u
shkatërruen dhe u kthyen në Edrenë pa e
krye qëllimin. Suksesi ua shtoi guximin
Shqiptarve, të cilët sulmuen garnizonin
turk të Gjinokastrës. Atëherë Sulltani
dërgoi nji ushtëri të zgjedhun ndën
komandën e Isak Beut nga Shkupi.
Shqiptarët u kapën në mes të dy zjarreve
dhe pësuen nji disfatë të plotë. Megjithatë,
orvatja e Turqve me zaptue Beratin me
1438' u përpoq në nji rezistencë shqiptare
të pathyeshme.

Duket sikur Gjon Kastrioti kishte
qendrue larg këtyne luftrave tue respektue
detyrimet që kishte marrë kundrejt
Sulltanit. Prapseprap, kur vdiq në vitin
1443, Sulltan Murati nuk ia dijti për nder
qëndrimin e tij korrekt dhe të paanshëm,
por aneksoi menjiherë principatën e tij dhe
dërgoi nji guvernator turk në kështjellën e
Krujës. Skënderbeu, i cili kishte mbetë si i
vetnu trashëgimtar i shtëpis së Kastriotve,
u helmue fort nga kjo pabesi. Ai u betue me
vehte se nuk do të linte që kjo grabitje të
kalonte pa dënim dhe se do të çkëpuste
pronat e familjes nga thonjtë e uzurpatorit.
Rastin e volitshëm për të prue betimin e
tij në vend Skënderbeu e gjeti më 1443. Ai
ishte tue marrë pjesë në nji speditë
ushtarake drejtue kundër Kristianve
t'Evropës, të primun prej Vojvodës së
Hungaris, Jonash Hunjadi. Beteja ndërmjet
të dy ushtërive u zhvillue në Konovicë afër
Nishit. Skënderbeu, i cili komandonte nji
krah të ushtëris turke, pushoi së luftuemi
dhe Hunjadi duel fitues. Skënderbeu, i cili
kishte ba mend me u kthye në atdhe për të

Faqe 119

librue tokat arbnore, detyroi qatipin e
Sulltanit me i dhanë nji ferman për
guvernatorin e Krujës që t'i dorzonte
kështjellën. Porsa mërrijti në Krujë, Gjergj
Kastrioti u kthye në fen e të parve dhe
proklamoi luftën e shenjtë kundër
invaduesve muhamedan. Ky epizod
dramatik i kthimit të Skënderbeut në Krujë,
asht përshkrue në historin e Barletit dhe
asht përjetsue në vjershën "Skanderbeg" të
poetit amerikan Longfellow. Peshkop Fan
Noli shpall se epizodi i kthimit të
Skënderbeut në kështjellën historike asht
pjella e imagjinatës së Barletit. Pikpamja e
tij asht se, mbas kapitullimit të Gjon
Kastriotit, Skënderbeu qëndroi pranë babës
së tij dhe vetëm kohëmbaskohe shkonte me
luftue për Sulltanin në krye të nji fuqije
shqiptare.

Kët thezë të rë Imzot Fan Noli e
zhvillon në historin anglishte të
Skënderbeut që botoi mbas lufte. Po të jet e
vërtetë kjo, atëherë del se Skënderbeu nuk
u muer peng nga Sulltan Murati. Kurse të
gjith auktorët e asaj kohe thonë me siguri
se Skënderbeu kaloi disa yjet në oborrin e
Sulltanit. Vet Fan Noli nuk e mohon
drejtpërsëdrejti kët fakt. Them fakt, sepse
përdryshe nuk shpjegohet se si Gjergj
Kastrioti muer mbiemnin Isqender dhe
titullin bej që ishte atëherë nji gradë në
hjerarkin e ushtëris otomane. Nji tjetër pikë
që mbetet e pashpjegueshme në thezën e
Imzot N.olit asht se si Skënderbeu kaloi
njizet vjet në Shqipni mbas mundjes së
Gjon Kastriotit dhe nuk muer pjesë në
luftrat që u zhvilluen në tokën arbnore. 1
vetmi korrigjim me vënd që Fan Noli i ka
ba historis së Barletit asht se, kur u muer
peng nga Sulltani, Skënderbeu nuk ishte
nji çilimi i vogël, por nji djal i rritun në
votrën atnore, i cili kishte kuptue tragjedin
e atdheut të sulmuen dhe të mposhtun nga
nji fuqi e huej.
Asht rasti me theksue se qysh kur
shkrojti historin e Skënderbeut në gjuhën
amtare, Fan Noli u ba dishepulli i
doktrinës së Karl Marksit. 1 hutuem nga
enthuzjazmi për kët fë të rë politike dhe
shoqnore, Peshkop Noli mundohet me futë
historin në kallëpin e dogmave të thata
marksiste mbi luftën e klasave,
determinizmin ekonomik, etj. Në konceptin
materialist të historis që predikojnë
dishepujt e Marksit nuk ka vënd për
ndjenja patriotike dhe për heronj kombëtar,
jeta e të cilve asht përzie me legjendë,
mbasi për marksistët historin e bajnë
"masat". Por derisa Imzot Noli nuk ep
prova ma bindëse, na do të preferojmë
kallzimin e Barletit mbi kthimin e
Skënderbeut në Krujë.

Skënderbeu në mes të Turqve
dhe Venedikut

Mbasi ngriti flamurin kuq e zi mbi
kështjellën e Krujës dhe shpalli luftën e
shenjtë kundër invaduesve mysliman,
Skënderbeu shtini në dorë pikat e forta të
principatës së Kastriotve ku Sulltani kishte
vendosë garnizone ushtarake të
përhershme. Randësin ma të madhe në
mes të tyne e kishte Stefigradi, në kufinin
linduer të Shqipnisë, që shërbente si nji
kullë vëshgimi për të diktue afrimin e
ordhive anmike, të cilat aviteshin gjithnji
nga ai drejtim.
Të gjith Turqët dhe Shqiptarët që ishin
kthye muhamedanë u ftuen të pranojnë fen
Kristjane. Ata që refuzuen Skënderbeu
urdhnoi që të griheshin pa mëshirë. Kjo
ishte e para gjakderdhje që i dha shkëndijë
luftës 25 vjeçare që Skënderbeu bani
kundër dy Sulltanve osmanlli.
Nji valë e bujshme enthuzjasmi në tanë
Shqipnin shoqnoi kthimin e Skënderbeut
në Krujë. Fama e tij si nji prijës i madh
ushtarak kishte ra në veshin e çdo
Shqiptari, malcor a fusharak, i madh a i
vogël, i pasun a i vorfën. Kjo ishte arma e
tij ma e fortë, mbasi ai kuptonte se nji
bashkim i ngushtë i të gjith Shqiptarve
ishte i domosdoshëm për me iu ba ballë me
sukses hyryshit të ordhive turke që nuk do
të vonoheshin mbas gjith atyne që
ndodhën. Gjergj Kastrioti iu bani nji thime
të parve të kombit për të bashkue fuqit për
nji qëllim dhe ndën nji komandë të vetme.
Kushtrimi i tij u ndigjue dhe nji kuvend
kombëtar u mblodh në Llesh, që ishte ndën
sundimin e Venedikut. Në kuvënd muerën
pjesë krenët e familjeve ma të fuqishme
shqiptare, ndër të cilët ma të çquemit ishin:
Pal Dugjakini, Pjetër Shpati, Gjergj Ballsha,
Andrea Topija, Theodor Muzaka, ashtu
edhe Stefan Cërnojeviç i Malit të Zi. Ata u
mblodhën më 2 Mars 1444 në kathedralën
e Shën Kollit dhe formuen Lidhjen e
Princave Shqiptar, tue zgjedhë njizanit
Skënderbeun si kryekomandant. Çdo antar
i Lidhjes rezervoi të drejtën me caktue
numrin e ushtarve që do t'epte si kontribut
drejt qëllimit të përbashkët.
Ndërsa Skënderbeu kishte likuidue
garnizonet turke në tokat e principatës së
Kastriotve, kështjella dhe qytete të tjerë të
Shqipnis ndodheshin akoma ndën
okupatën e anmikut. Kjo bahej simbas
rregullave të luftës mesjetare, kur nji prijës
lokal, i cili kapitullonte përpara Sulltanit,
detyrohej me pague nji haraç të
përvitshëm, me i dhanë peng nji a ma tepër
pjestarë të familjes së tij dhe me pranue
vendosjen e nji garnizoni turk në nji qytet
ose kështjellë të principatës së tij. Kur
Gjergj Kastrioti proklamoi luftën e shenjtë
kundër Sulltan Muratit, garnizone turke
kishte në Vlonë, Kaninë, Gjinokastër, Berat
dhe Elbasan.
Ndërsa në Shqipni u organizuen fuqit
për ndeshjen supreme me nji anmik që nuk
dinte me u ndale, ne shtetet fqinj kishte
marre fund gadi krejt çdo rezistence e
orgamzueme Qysh me 1389, Serbia ishte
ba nji provincje otomane me Despotin
Gjergj Brankoviç si vasal te Sulltamt, te
cilit i ishte dhane dy djem si peng dhe te
bijen si grue

Bullgaria kishte pushue me qene nji
mbretni e pamvarun qysh me 1393, kur
kryeqyteti i saj Ternova kishte ra ne duert e
Turqve Stambolli vet ishte nji qytet gadi i
rrethuem Nga Oborn i tij ne Edrene
Sulltam i diktonte Perandont se çfare
politike me ndjeke Kur perandon Jani i
Vin Paleologu zgjodhi si trashegimtar te
mpin Kostandin, Sulltam u informue dhe
çfaqi pelqimin e tij Kostandinit, i cili u ba
Perandori i fundit i Bizantit, ishte ne at
kohe Despoti i Morës, ku memzi po
qendronte ne fuqi, ndersa po e sulmomn
Turqet nga nji ane dhe Pnncet latin te
Greqis nga ana tjeter

I vetmi udheheqes kristian qe luftonte
kunder Turqve ishte Jan Hunjadi i
Hungaris Ai kishte perkrah kandidaturen
e Mbretit Ladislav i III te Polonis, me qene
edhe mbret i Hungaris Mbas instalimit te
tij ne fronin e Shen Stefanit, Ladislavi
kishte emnue Hunjadin Vojvode te
Transilvanis dhe komandant te forteses se
Belgradit Pikerisht gjate nji lufte te
Hunjadit kunder Turqve, Skenderbeu gjeti
rastin, sikunder e pame ma nalt, me u
kthye kunder Sulltamt

Boten Kristiane te Perendimit e
perfaqesonte ne Shqipni Venediku qe
okupcnte skelat e Tivarit, Ulqinit, Lleshit
dhe Durresit Qysh diten e pare qe Turqet
shkelen kambe n'Evrope, venedikasit
filluen me ba nji politike me dy faqe mbas
tradites se Dandolos, tue synue vetem e
vetem mteresat e tyne egoiste Qendrimi i
Republikes se Shen-Markut gjate Kuvendit
te Lleshit ilustron ma se mirit ket politike
oportuniste qe kishte per parim me i la
duert kur punet shkonin keq

Venedikasit lejuen qe Kuvendi te
mbahej ne toke te tyne per te dhane
pershtypjen se ishin ne favor te luftes
kunder Turqve Ata derguen observues per
te pa se ç'u vendos gjate Kuvendit, por
refuzuen me marre ndonji detyrim konkret
per me lu ndihmue Shqiptarve Pa u
trondite nga qendrimi i dyshimte i
Venedikut, Skenderbeu u kthye ne Kruje
dhe filloi menjehere pregatitjet ushtarake
per sulmet nga lindja qe priteshin or'e çast

Sulltan Murati e priti lajmin e
"dezerhmit" te Skenderbeut si nji ofeze
personale qe duhej ndeshkue pa vonese
Ai ishte i bindun se nji spedite ushtarake
nden komanden e gjeneralit te tij ma te
zotin do te mjaftonte per te likuidue
"rebelin Isqender" qe i kishte shpalle lufte
me nji guxim te marre

Ne Qershor te vitit 1444 nji ushten
turke prej 25 000 vetesh, shumica kalores,
u nis nden gjeneralin Ali Pasha per me i
dhane fund "rebelizmit" te Shqiptarve Por
pa kalue shum kohe, Sulltan Murati muer
haberin se ushteria e Ali Pashes ishte
sulmue befas dhe shpartallue nga trimat e
Skenderbeut ne nji lugine te Dibres se
Poshtme Beteja, sado e shkurte, kishte
qene e rrepte tue i shkaktue anmikut 7000
te vrame Nga ana e Shqiptarve te vramit
ishin afro 2000 dhe po ai numur te
plagosumsh Si thote Barleti, ne at shesh
lufte luanet u ndeshen me luane Kjo fitore
e pare e Skenderbeut pati nji oshetime te
madhe ne mbare Evropen Knstiane Papa
Eugjen i IV, Mbreti Ladislav i Hungans e
Poloms dhe Duka i Burgonjes Filip le Bon
e brohonten me enthuziasem NjI i
derguem fuqiplote i Hungaris u nis per ne
Kruje me lidhe nji aleance me mbretin pa
kunore te Shqipnis.
User avatar
qenpo
Posts: 2350
Joined: Sun May 29, 2005 9:53 am

Post by qenpo »

FAMILJA KASTRIOTEVE (1383-1474)

Famlija e Kastrioteve kishte nje principate te vogel ne malet midis
Matit dhe Dibres,ne kufirin verior ne zoterimet e Topijave. Kostandin
Kastrioti e filloi sundimin e tij mbi kete principate ne vitin 1383. I
biri, Gjergji, me trupat e tij, mori pjese ne betejen ogurzeze te Kosoves
me 1389. Venediku e pushtoi Kryeqytetin e saj, Krujen me 1392. Ne
vitin1395, kur Gjergji e vendosi e vuri serish sundimine tij ne
Kruje.Venediku e shpalli armik dhe i preu koken ne Durres ne vitin
1402. Pas atij erdhi i biri Gjoni, i cili e mori Krujen perseri dhe
gradualisht e shtriu sundimin e tij mbi Tiranen, Matin, Dibren dhe
Mirditen, nga Prizreni ne lindje, deri ne detin Adriatik ne perendim. Kala
te fuqishme ishin ajo ne Kruje, Petrel, afer Tiranes, Petralbene
Mat, Stefigraf ne Dibren e Eperme dhe Tornak. Nga viti 1407 deri me
1430 Gjoni luftoi periodikisht me turqit, u mund 3 here dhe u detyrua
te pranonte kushte te renda paqeje. Kur turqit, me ne krye Muratin 2, e
thyen ate ne vitin 1421, ata e ndoqen praktiken e tyre te
zakonshme, duke lejuar qe te mbante ne kontroll te kufizuar mbi
principaten e tij. Mirepo i kerkuan te paguante harac vjetor dhe te
dorezonte kater djemte e tij si pengje per garantimin e neshtrimin e tij
te perhershem ndaj Sulltanit.Gjithashtu,Gjonit i premtuan se pas
vdekjes se tij ata do ta kthenin djalin e pare qe te zinte vendin e
sundimtarit. Me i vogli ishte Gjergji 9 vjecare,i cili do te njihej me vone
si heroi SKENDERBEU.
Ne kohen kur Turqia dhe Venediku hyne ne lufte per shkak te zoterimit
te Selanikut,me 1430,Venediku e nxiti Gjon Kastriotin te ngrinte
krye.Pastaj,me 1430,Venediku ua dorezoi turqve portin e
lakmueshem,nenshkroi nje marreveshje paqeje me ta dhe e la aleatin
e saj ne meshiren e reprezaleve Turke.Sulltani fitimtari menjehere iu
kunderpergjigj Shqiperave kryengrites,duke e mundur Kastriotin e duke
kofizuar ate ne nje zone malore.Pastaj,duke perdorur si baze
Krujen,nga viti 1431 deri ne 1433 Ali Pashe Evrenozi shkreti
Shqiperine nga Shkodra ne Veri ,deri ne Vlore ne jug.Me perjashtim
te kalase te Shkodres dhe te qytete-porte nen zoterimin e
Venedikut,Pothuajse e gjithe shqiperia ishte tashme ne duart e
Turqve.Feudalet individualist njeri pas tjeterit u shtrenguan te benin
thirrje per paqe dhe ti nenshtroheshin haracit.Megjitheate,deshira per
pavarsi nuk ishte zhdukur.Pritej vetem prijesi i duhur,i cili do t"i
bashkonte prijesat krahinore ne nje fron te vetem.Koha e tij kishte
ardh.
User avatar
qenpo
Posts: 2350
Joined: Sun May 29, 2005 9:53 am

Post by qenpo »

28 NENTOR 1912

Porsa u sigurue pranimi i kushteve të
tyne, udhëheqësit e kryengritjes shqiptare e
lanë punën kryekëput në duert e qeveris
turke për të krijue nji Shqipni të
vetqeverisun, në suazën e Perandoris
Otomane. Ata nuk mbajtën në kambë nji
fuqi të armatosun për me i ba ballë rrezikut
të nji sulmi nga ana e fqinjve të Balkanit.
Ky rrezik ishte dukë në mënyrë të
pagabueshme qysh në fillim të vitit 1912.
Nga ana tjetër, ushtërija turke ishte
dizintegrue si fuqi e disiplinueme nga
shkaku i kryengritjes shqiptare dhe nuk do
të mund të mbronte Shqipnin në rast të nji
lufte. Tue lidhë fatin e Shqipnis me atë të
Perandoris Otomane deri në pikën e
fundit, udhëheqësit e lëvizjes kombëtare
prunë pikërisht at rrezik qi kishin dashtë
me i shpëtue: ushtërit e shteteve të Balkanit
zaptuen tokat shqiptare, tue sulmue nga
veriu, nga lindja dhe nga jugu, ndërsa
Shqiptarët nuk kishin asnji fuqi të
organizueme për me u mbrojtë me sukses.

Lufta Balkanike

Emerimi i nji valiu (guvernatori) prej
origjine shqiptare në Janinë nga ana e
qeveris së Stambollit shkaktoi nji stuhi
zemrimi në shtypin grek. Argumenti ma
tipik dhe plot kërcënime gati të hapët ishte
ky: në rast se Shqiptarët do të mundohen
me shtie në dorë toka qi i përkasin Greqise,
nji frymë solidarësije do të krijohet në mes
të Shteteve balkanike, interesat e të cilve
janë vue në rrezik nga sjelljet e Shqiptarve.
Kjo fushatë e shtypit grek ishte e para re e
zezë qi errësoi triumfin e kryengritjes
shqiptare. Kërcënimi se shtetet e Balkanit Faqe 221

do të vepronin së bashku për të pengue
formimin e nji shteti shqiptar të pamvarun
me të katër vilajetet nuk ishte vetëm nji fjali
propagandë. Qysh në fillim të vitit 1912
shtetet e Balkanit kishin fillue bisedime të
mëshefta për të lidhë nji aleancë politike
dhe ushtarake kundër Perandoris
Otomane. Politika e "otomanizimit" e
qeveris "Xhonturke" shërbeu si nxitja ma e
fortë për të bindë Grekë, Sërbë e Bullgarë
me harrue grindjet në mes të tyne dhe me
bashkue fuqit për me i dhanë grushtin e
vdekjes "Njeriut të sëmundë të Europës"
me qëllim qi me nda tokat e Turkis në
Balkan. Për të justifikue lakmit e tyne, ata
kishin sajue plot argumenta etnike,
historike, kulturore dhe strategjike. Disa
krahina, si Maqedonija, kishin ma shum
se nji kandidat. Negociatat e gjata dhe të
ngatërrueme qi u shvilluen mrapa skenës,
në muajt e parë të vitit 1912, kishin
pikërisht për qëllim me i nda tokat turke në
Europë në mënyrë qi secili shtet i Balkanit
të kenaqej me hisen e vet për të marrë pjesë
në luftën qi po pregatitej. Hapi i parë për
të çelë kto negociata ishte ba tepër i
vështirë mbasi marrëdhaniet në mes të
qeverive balkanike kishin qene acarue deri
ne kulm dhe çdo iniciativë diplomatike
ishte ba e pamundun. Nga ana tjetër,
aleanca balkanike duhej të bahej pa
ndihmën e fuqive të mëdha, të cilat ishin
kundër çdo orvatje me i ba luftë regjimit të
"Xhonturqve".
Për të thye akullin në mes të Sërbis dhe
Bullgaris shërbeu si ndërmjetës gazetari
anglez I. D. Bourchier, korrespondent i
fletores Times në Balkan. Me iniciativën e
tij, kryeministrat e të dy qeverive patën
disa takime mrapa dyerve të mbylluna dhe
u nenshkrue nji aleancë difensive serbo-
bullgare me 13 mars 1912. Aleanca u
justifikue në syt e botës tue shpallë se të dy
shtetet do t'i vinin në ndihmë njani-tjetrit
në rast se Turkija sulmohej nga nji fuqi e
madhe. Po të paraqitej rasti për ndarje
tokash, Sërbija do të merrte të gjitha viset
në veri dhe perëndim të Vargmalit Sharr,
kurse pjesa e Bullgaris do të përbahej nga
tokat në lindje të Maleve Rodop dhe të
lumit Struma. Kusuri i Maqedonis do të
përbante nji krahinë autonome. Në rast se
nji zgjidhje e tillë bahej e pamundun,
atëhere Maqedonija duhej të ndahej në tri
pjesë; kufijt e Bullgaris të shtriheshin deri
në brigjet perëndimore të liqenit të Ohrit,
Serbija të merrte edhe nji copë të Shqipnis
deri në qytetin Strugë. Carit të Rusis i lihej
barra me caktue fatin e tokave rreth
Shkupit dhe Dibrës.

Dy muej mbas aleances serbo-bullgare
u nënshkrue nji marreveshtje e njillojtë në
mes të Bullgaris dhe Greqis. 1 vetmi
ndryshim asht se, në ket traktat të fundit,
nuk bahej fjalë për ndarje mirazi, domethanë
se kush do të përvetësonte krahina, mbasi të
shëmbej Perandorija Otomane.

Përcipe, aleanca balkanike u paraqitë si
nji masa difensive, domethanë se caktonte
mënyrën e veprimit në rast të nji lufte
shkaktue nga të tjerët. Kurse bisedimet e
mësheftë në mes të shtatmadhnorivë të
shteteve firmuese treguen se qëllimi i
vërtetë ishte nji luftë agresive kundër
Turkis. U hartuen plane për nji ofensivë të
koordinueme të ushtërive sërbe, bullgare
dhe greke; u caktue numri i divizioneve qi
seicili shtet do të vinte në veprim për të
realizue qëllimet e aleancës.
Lufta e Balkanit u shpejtue nga triumfi i
kryengritjes shqiptare. Sikur e thekson
historiani anglez I. Marriott: "Greqija dhe
Sërbija u alarmuen nga suksesi i
Shqiptarve, të cilët kërkojshim tash haptazi
vilajetet e Manastirit dhe të Shkupit. Me 8
tetor 1912, Kral Nikolla i Malit të Zi muer
në rast se Turkija sulmohej nga nji fuqi e
madhe. Po të paraqitej rasti për ndarje
tokash, Sërbija do të merrte të gjitha viset
në veri dhe perëndim të Vargmalit Sharr,
kurse pjesa e Bullgaris do të përbahej nga
tokat në lindje të Maleve Rodop dhe të
lumit Struma. Kusuri i Maqedonis do të
përbante nji krahinë autonome. Në rast se
nji zgjidhje e tillë bahej e pamundun,
atëhere Maqedonija duhej të ndahej në tri
pjesë; kufijt e Bullgaris të shtriheshin deri
në brigjet perëndimore të liqenit të Ohrit,
Serbija të merrte edhe nji copë të Shqipnis
deri në qytetin Strugë. Carit të Rusis i lihej
barra me caktue fatin e tokave rreth
Shkupit dhe Dibrës.

Dy muej mbas aleances serbo-bullgare
u nënshkrue nji marreveshtje e njillojtë në
mes të Bullgaris dhe Greqis. 1 vetmi
ndryshim asht se, në ket traktat të fundit,
nuk bahej fjalë për ndarje mirazi, domethanë
se kush do të përvetësonte krahina, mbasi të
shëmbej Perandorija Otomane.

Përcipe, aleanca balkanike u paraqitë si
nji masa difensive, domethanë se caktonte
mënyrën e veprimit në rast të nji lufte
shkaktue nga të tjerët. Kurse bisedimet e
mësheftë në mes të shtatmadhnorivë të
shteteve firmuese treguen se qëllimi i
vërtetë ishte nji luftë agresive kundër
Turkis. U hartuen plane për nji ofensivë të
koordinueme të ushtërive sërbe, bullgare
dhe greke; u caktue numri i divizioneve qi
seicili shtet do të vinte në veprim për të
realizue qëllimet e aleancës.
Lufta e Balkanit u shpejtue nga triumfi i
kryengritjes shqiptare. Sikur e thekson
historiani anglez I. Marriott: "Greqija dhe
Sërbija u alarmuen nga suksesi i
Shqiptarve, të cilët kërkojshim tash haptazi
vilajetet e Manastirit dhe të Shkupit. Me 8
tetor 1912, Kral Nikolla i Malit të Zi muer

1. J. Marriott - The Eastem Question
inciativën me fillue luftën kundër Turkis.
Pjestarët e tjerë të aleancës balkanike i
dërguen nji ultimatum qeveris turke tue
kërkue zbatimin e reformave në
Maqedoni. Qeverija e Stambollit u
përgjegj tue u shpallë luftë shteteve të
Balkanit. Mbrenda pak ditve u duk se
ushtërija turke nuk ishte ma arma e
dikurshme. Entuziasmi që kishte ngjallë
kryengritja e "Xhonturqve" ishte kthye në
dishpërim dhe urrejtje kundër regjimit të ri.
Kryengritja shqiptare e kishte shpejtue kët
proces demoralizimi në mes të rekrutve të
rij. Vetëm njësit e përbame nga ushtarë
profesional luftuen me zotësin dhe trimnin
e zakonshme, por qindresa e tyne, sado
heroike, nuk mjaftoi par të ndalue hovin e
ushtërive të aleancës balkanike. Europa u
habit dhe u trondit nga disfatat qi pësoi
regjimi i "Xhonturqve", i cili kishte ngjallë
shum shpresa për të rimëkambë
Perandorin Otomane.

Pak dit mbasi u shpall lufta, ushtërija
serbe fitoi betejën e Kumanovës dhe
marshoi kundër Shqipnis. Në nji
proklamatë drejtue trupave, mbreti Pjetër i
Sërbis shpalli se qëllimi i qeveris së tij ishte
me i prue "liri, barazi dhe vllaznim"
Serbve dhe Shqiptarve pa dallim feje, qi
vuejshin nden zgjedhën otomane. Pak
kohë ma parë aggjentët e organizatës
terroriste serbe "Dora e Zeze" kishin hye
ne kontakt me Isa Buletinin dhe i kishin
propozue bashkëpunim, tue i dhanë
premtimin solemn se të drejtat kombëtare
të Shqiptarve do të respektoheshin me
shum kujdes. Natyrisht ky premtim nuk
ishte i sinqertë mbasi nji mot ma parë
kryeministri sërb Milovanoviç i kishte
deklarue ministrit të jashtëm austriak
Kontit Achrenthal, se Shqiptarët nuk ishin
të zotët me qeveris vetvehten dhe prandaj
duhej të pësonin fatin e Myslimanve të
Algjeris. Me fjalë të tjera, në rast të
Ismail Qemalin me u ba sundimtari i
Shqipnis së jugut, tue i lanë dorë të lirë në
Shqipnin e veriut. Babaj i Kombit, fare me
të drejtë, e refuzoi kët ofertë poshtnuese
dhe shpalli se, në luften në mes të Turkis
dhe Shteteve të Balkanit, Shqiptarët do të
qindrojshin neutral. Nji politikë e tillë
mund të ishte deri diku e arësyeshme,
sikur të dy palët luftuese ta respektojshin
kët neutralitet, gja qi nuk mund të pritej,
mbasi lufta bahej pikërisht për tokat qi do
të përbanin Shqipnin autonome në suazën
e Perandoris Otomane. Gati në minutën e
fundit udhëheqësit e nacionalizmit
shqiptar e kuptuen se po të mos vepronin
menjiherë dhe në mënyrë drastike,
Shqipnija do të mbaronte, ndoshta
përgjithmonë.

Porsa mërrijti në Stamboll, Ismail
Qemali e pa situatën e pashpresë dhe
refuzoi të merrte pjesë në kabinetin e Qamil
Pashës. Ai vendosi me u kthye në Vlonë
dhe me shpallë pamvarësin, tue u çkëputë
njiherë e mirë nga Perandorija Otomane.
Tue pasë kët qëllim përpara sysh, Ismail
Qemali u telegrafoi klubeve shqiptarë të
dërgojnë delegatë në Vlonë për të marrë
pjesë në nji kongres kombëtar. Prej
Stambollit Ismail Qemali shkoi ma së pari
në Bukuresht dhe mblodhi krenët e kolonis
shqiptare, të cilët emeruen 15 delegatë me
shoqnue Ismail Qemalin në Vlonë. Tue
ndie nevojën e përkrahjes së nji fuqije të
medha në ato rrethana plot rreziqe, Babaj i
Kombit u ndal të Budapest për të bisedue
me pjestarët e qeveris austriake kontët
Andrassy dhe Berchtold. Qeverija
austriake e aprovoi planin e nacionalistëve
shqiptar dhe vuni nje anije në dispozicion
të tyne për me shkue në Shqipni. Mbasi
Vlona ishte blokue prej flotës greke anija u
ndal në Durrës dhe Ismail Qemali thirri
klubet shqiptare të përfaqësohen. Në
Durrës mbretnonte konfuzioni, mbasi
ushtërija sërbe po afrohej dhe propagandat
e ndryshme kishin ngatërrue krejt mendjen
e popullit. Por çetat e patriotve e kuptuen
randësin historike të iniciativës së Ismail
Qemalit dhe u nisën me grupin e krenve
nacionalistë për në Vlonë. Atje kishin
mërrijtë 83 delegatë nga të gjitha krahinat
shqiptare tue kapëreye vështirsi të shumta
nga shkaku i luftës qi zjente në të katër
anët. Në mes të nji entuziasmi të
papërshkrueshëm Ismail Qemali ngriti në
balkonin e Bashkis flamurin e Skënderbeut
qi kishte qendisë me dorën e vet nji zonjë
shqiptare. Dokumenti i shpalljes së
pamvarësis, që u botue ma vonë nga Lef
Nosi, asht nji pasqyrë patetike e gradës së
shvillimit politik dhe kulturor të
Shqiptarve në at kohë. Teksti shqip
përbahet vetëm prej katër rreshtave dhe
asht formulue kësisoj: "Pas fjalëvet që tha
Z. Kryetari Ismail Kemal Beu, me të cilat
tregoi rrezikun e math në të cilin ndodhet
sot Shqipëria, të gj'ith delegatet me nji za
venduan që Shqipria me sot të bahet më
vehte, e lirë e e mosvarme."

Mandej vijnë dy rreshta të shkruejtun
me alfabetin e turkishtjes së vjetër. Ma në
fund, nënshkrimet e delegatve, ose të atyne
qi dijshin me shkruejtë shqip. Bile duket se
njani e ka vue firmën me germa turqishte.
Gjithashtu edhe data e dokumentit asht
karakteristike e kohës kur asht hartue
mbasi përbahet nga dy shifra: 1912 të
kalendarit gregorian dhe 1328 të
kalendarit arab.
Plot 445 vjet mbas shkeljes së Shqipnis
nga ordhit otomane u formue e para qeveri
e Shqipnis së pamvarun me Ismali
Qemalin si kryetari, Nikoll Kaçorrin si
Nënkryetar dhe kta ministra: Myfit
Libohova, i Punve të Jashtme; Mehmet
Pashë Derralla, i Luftës; Petër Poga, i
Drejtësis; Luigj Gurakuqi, i Arësimit; Abdi
Toptani i Financave; Pandeli Cale i
Bujqësis; Lef Nosi i Post Telegrafeve.
Kongresi zggjodhi nji Senat prej 18 vetësh si
hap i parë drejt krijimit të nji regjimi
demokratik. Por ma së pari duhej sigurue
njohja e shtetit të ri nga ana e fuqive
europiane dhe përkrahja e tyne në nji kohë
kur tokat shqiptare po invadoheshin
pëllambë mbas pëllambe nga ushtërit e
hueja. Qeverija kombëtare i njoftoi me
telegram fuqive të mëdha se kombi
shqiptar kishte marrë ma në fund fatin e tij
në dorë dhe kërkonte me u njoftë si shtet i
pamvarun dhe neutral. Ndërkaq, rreziku i
invazionit ishte tek dera dhe duheshin
mobilizue të gjitha fuqit për të ndalë hovin
i ushtërive qi po përparonin nga tre
drejtime.

Në marsin e vitit 1913 nji kandidat për
fronin e Shqipnis, Ferdinand de Bourbon,
Duc de Montpensier, mërrijti në skelën e
Vlonës tue depërtue blokadën gerke me
vaporin e tij privat dhe me flamurin
britanik në shtiz. Ismail Qemali nuk deshi
në at kohë të merrte detyrime përsa i përket
kryetarit të shtetit shqiptar, por nuk
mungoi të përdorte ambicjen e aristokratit
francez për me i shërbye çashtjes
kombëtare. Mbasi fati i Shqipnis do të
lozej në Londër, Ismail Qemali, Luigj
Gurakuqi dhe Isa Buletini u nisën me
vaporin e Duc de Montpensier për në
kryeqytetet e Europës. Në Romë dhe në
Vjenë delegacioni i qeveris shqiptare u prit
mirë, kurse në Paris qëndrimi i qeveris
ishte i ftotët ndërsa shtypi u çfaq haptazi
kundër ides së nji Shqipnije të pamvarun.
Në Londër, përkrahësit e vlefshëm të
çashtjes sonë kombëtare, Koloneli Aubrey
Herbert dhe Miss Edith Durham, kishin
prëgatitë sheshin, tue krijue nji vale
simpathije dashamirëse në favor të
Shqipnis në mes të opinionit dhe deri diku
të qeveritarve britanik. Pamja imponuese
dhe plot dinjitet e Isa Buletinit, veshun me
petkun kombëtar, u bani nji përshtypje
shum të mirë Anglezve, zyrtarë ose privat,
tue forcue kësisoj rrymun e favorshme qi
kishin krijue orvatjet e palodhëshme të
miqve të Shqipnis.

Konferenca e Ambasadorve të Londrës

Dy muej mbas shpalljes së Luftës
Balkanike qeverija turke pranoi se nuk
kishte ma fuqi me rezistue dhe
armëpushimi u nenshkrue me 3 dhetuer
1912. Fitorja e plote dhe e shpejtë e
shteteve të Balkanit i vuni fuqit europiane,
qi nuk e pritshin, përballë nji vargu
problemesh të koklavitun, qi rrallë janë
vërtetue në historin e diplomacis. Thalbi i
çashtjes së çveshun nga shtrembnimet e
propagandës dhe hipokrizija e diplomacis,
ishte se si me nda mirazin (trashëgimin
toksore) të Perandoris Otomane. Si në
kohën e Kongresit të Berlinit, por në nji
shkallë ma të gjanë, Shqipnija u ba molla e
grindjes në mes të fuqive europiane dhe
satehtve të tyne në Balkan.

Shtetet e Balkanit shpallën në mënyrë të
preme se të gjitha tokat e Perandoris
Otomane në Gadishull iu takonin atyne,
mbasi kishin dalë fitues në luftën kundër
Turkis. Ata nuk dojshin me dijtë se kishte
nji komb shqiptar, i cili duhej të gzonte
pamvarësin në emën të parimit të
kombësive. Shtypi grek e çfaqi kët
pikpamje në mënyrën ma brutale tue
shkruejtë: "Asht nji gja e pamundun me
lejue Shqiptarët barbarë të jetojnë të
pamvarun në djepin e qytetnimit grek."

Tue u bazue në kët tezë të kalbun,
shtetet e Balkanit parashtruen kërkesa me
zaptue tokat arbnore dhe dy ose ma tepër
kandidatë u paraqitën po për at krahinë.
Mal i Zi donte me shtie në dorë jo vetëm
Gusinjën, Plavën, Hotin dhe Grudën, qi
nuk i muer dot me 1878, por edhe
Shkodrën kët herë. Argumenti i Kral
Nikollës ishte se ne Shkodër qenë varrosë
paraardhësit e tij. Kjo ishte nji rrenë me
bisht mbasi dihet mirfillit se familja
Petroviç kishte ardhë prej Herzegovine.
Serbët nuk ishin të kënaqun me marrë
Kosovën, por dojshin me u shtrie deri në
Durrës për me pasë nji skelë detare. Mbasi
Durrësi nuk mund të futej në kallëpin e
Serbis së Vjetër (Stara Serbia), qeverija e
Belgradit vuni përpara argumenta
ekonomike, tue thanë se kishte nevojë me
eksportue derrat përmes detit për të
shpëtue nga monopoli tregëtar i Austro-
Hungaris.
Greqis iu shtue oreksi mbas suksesit të
ushtëris së saj. Prandaj kët herë, tue mos
mjaftue me Shqipnin e Jugut, ose Epirin e
Veriut, sikur u pagëzue prej propagandës
greke, qeveria e Athinës kërkoi me i shtue
edhe Vlonën tokave të saj. Për të justikikue
kët ambicje të re toksore, qeveria e Athinës
e ndau Epirin në dy pjesë, prej juge në veri.
Tokat në mes të kufinit të Greqis dhe lumit
Kalamas, qi u banë objekt i pazarllëkeve
diplomatike në Kongresin e Berlinit, u
proklamuem si Epir i jugut, ndërsa
Shqipnija e jugut deri në Vlonë muer
emnin Epir i Veriut në gjuhën e diplomacis
greke.
Qendrimi i fuqive të mëdha ishte pak a
shum ai qi dijmë. Rusija cariste ishte si
gjithmonë gati me përkrahë Sllavet e
Balkanit deri në pikën e fundit, por jo sa
me shkaktue nji luftë të përgjithshme.
Franca përkrahte Greqin, por jo me shum
zell kët herë. Austro-Hungarija dhe Italija
ishin për nji Shqipni të pamvarun si mjeti
ma i mirë për të sigurue lundrimin e lirë
nëpër Detin Adriatik. Britanija e Madhe
ishte neutrale, mbasi Shqipnija ndodhej
jashta zonës së interesave britanike. "Roli
i jem, - shkruen ministri i jashtem britanik,
Sir Edward Grey, në kujtimet e tij, - ishte
Faqe 226

me shërbye si ndërmjetës i paanëshëm dhe
i durueshëm, sidomos për të zbutë
acarimet në mes të Austris dhe Rusis, të dy
fuqit e mëdha ma shum të interesueme në
Balkan."
Mbasi pushuen veprimet luftarake në
sheshet e betejës, perfaqësuesit e shteteve të
Balkanit, qi fituen luftën kundër Turkis, u
mblodhën në Londër për të nda tokat e




zaptueme. Përparimi i ushterive nuk kishte
ndjekë pikpërpik vijat e caktueme në
tekstin e aleancës balkanike, prandaj duhej
me rifillue pazarllëket. Bullgarija kërkoi
aneksimin e Edernës, ortakët e saj e
refuzuen kët kërkesë. Bisedimet dështuen
dhe plasi lufta e dytë balkanike. Bullgarija
zaptoi Edernën; Rumanija i shpalli luftë

1. Sir Edward Grey, ma vone Lord Grey of Fallodon -"Memoirs", faqe
Post Reply